Surette insandır bunlar, fakat hakikatte Cebrail... Kızgınlıktan heva ve hevesten, dedikodudan kurtulmuşlardır.
نقش آدم لیک معنی جبرئیل ** رسته از خشم و هوا و قال و قیل
Riyazattan da kurtulmuşlardır, zahitlikten ve savaştan da... Sanki onlar, insanoğlundan doğmamışlardır!
از ریاضت رسته وز زهد و جهاد ** گوییا از آدمی او خود نزاد
İkinci kısmı eşeklere katılmış olanlardır. Bunlar kızgınlığın ta kendisi olmuşlar, tepeden tırnağa kadar şehvet kesilmişlerdir.
قسم دیگر با خران ملحق شدند ** خشم محض و شهوت مطلق شدند
Bunlardaki Cebrail’lik meleklik sıfatı gitmiştir... Çünkü o ev dardı, o sıfat da büyük, sığamadı, geçip gitti!1510
وصف جبریلی دریشان بود رفت ** تنگ بود آن خانه و آن وصف زفت
Canı olmayan adam ölür... Canında bu sıfat bulunmayan kişi de eşek olur.
مرده گردد شخص کو بی‌جان شود ** خر شود چون جان او بی‌آن شود
Çünkü bu sıfatta olmayan can bayağıdır, aşağıdır... Bu sözü sofi söylemiştir, doğrudur!
زانک جانی کان ندارد هست پست ** این سخن حقست و صوفی گفته است
O hayvanlardan da fazla can çekişir... Âlemde ince işlere girişir!
او ز حیوانها فزون‌تر جان کند ** در جهان باریک کاریها کند
Onun örüp dokuduğu hile ve şeytanlık, başka bir hayvandan zuhur edemez!
مکر و تلبیسی که او داند تنید ** آن ز حیوان دیگر ناید پدید
Altın sırmalı elbiseler dokur, denizin dibinden inciler çıkarır...1515
جامه‌های زرکشی را بافتن ** درها از قعر دریا یافتن
Hendese bilgilerinin en ince noktalarını bilir yahut nücum, tıp ve felsefe bilgilerini elde eder!
خرده‌کاریهای علم هندسه ** یا نجوم و علم طب و فلسفه
Çünkü onun, ancak bu dünya ile alâkası vardır... Yedinci kat göğe çıkmaya yolu yoktur.
که تعلق با همین دنیاستش ** ره به هفتم آسمان بر نیستش
Bütün bu bilgiler, ahır yapısına yarar... Ahır da öküzle devenin varlığına destektir!
این همه علم بنای آخرست ** که عماد بود گاو و اشترست
Hayvanların birkaç gün yaşamalarına yarayan bu bilgilerin adını, şu ahmaklar remizler, ince şeyler kodular.
بهر استبقای حیوان چند روز ** نام آن کردند این گیجان رموز
Allah yolunun, Allah durağının bilgisini ancak gönül sahibi yahut da gönül sahibinin gönlü bilir!1520
علم راه حق و علم منزلش ** صاحب دل داند آن را با دلش
İşte Allah bu terkiple lâtif bir hayvan olan insanı yarattı, onu bilgilere eş etti.
پس درین ترکیب حیوان لطیف ** آفرید و کرد با دانش الیف
O bölüğe “hayvanlar gibi” dedi... Çünkü uyanıklığın uykuyla ne münasebeti var?
نام کالانعام کرد آن قوم را ** زانک نسبت کو بیقظه نوم را
Hayvani ruhta ancak uyku bulunur... Bu çeşit insanlarda aksine duygular vardır.
روح حیوانی ندارد غیر نوم ** حسهای منعکس دارند قوم
Fakat uyanıklık gelmedi de hayvani uyku kalmadı mı duygusunun aksi ve aykırı olduğunu levhten okur anlar!
یقظه آمد نوم حیوانی نماند ** انعکاس حس خود از لوح خواند
Uykuya dalan kişinin uyandığı zaman, rüyada gördüklerinin aksini görmesi gibi!1525
هم‌چو حس آنک خواب او را ربود ** چون شد او بیدار عکسیت نمود
Hülâsa o aşağılık kişi, aşağılık âlemdendir... Onu bırak, “Ben batanları sevmem, de!”
لاجرم اسفل بود از سافلین ** ترک او کن لا احب الافلین
Kalplerinde hastalık olanlara gelince: Kur’an, onların gönüllerindeki pisliği arttırır ve "Allah, Kur’an’daki misallerle çoğunu azdırır, çoğunu da doğru yola götürür" ayetlerinin tefsiri
در تفسیر این آیت کی و اما الذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجسا و قوله یضل به کثیرا و یهدی به کثیرا
Çünkü hayvani ruha sahip olan kişinin, huylarını değiştirmeye, nefsiyle savaşa girişmeye, aşağılıktan kurtulmaya istidadı vardı ama o istidadı fevt etti!
زانک استعداد تبدیل و نبرد ** بودش از پستی و آن را فوت کرد
باز حیوان را چو استعداد نیست ** عذر او اندر بهیمی روشنیست
İnsandan yol gösteren bu istidat gitti mi ne yerse yesin eşek beynidir!
زو چو استعداد شد کان رهبرست ** هر غذایی کو خورد مغز خرست
Aklı arttıran bir ilâç olan belâdür yese afyon kesilir... Kalp illeti ve akılsızlığı artar!1530
گر بلادر خورد او افیون شود ** سکته و بی‌عقلیش افزون شود
İnsanların bir bölüğüyse savaştadır. Yarı hayvan, doğru yolu bulma bakımından yarı insandır!
ماند یک قسم دگر اندر جهاد ** نیم حیوان نیم حی با رشاد
Gece gündüz savaşta, çekiştedir bunlar... Sonu yani insanlığı, önüyle yani hayvanlığıyla savaşır durur.
روز و شب در جنگ و اندر کش‌مکش ** کرده چالیش آخرش با اولش
Aklın nefisle savaşı Mecnun’un devesiyle savaşına benzer. Mecnun’un sevdası Leylâ’dır, devenin sevdası yavrusuna. Nitekim Mecnun da “Devemin sevdası ardındakinedir, benim sevdam önümdekine. İkimiz de sevdalıyız ama sevdalarımız aykırı!" demiştir.
چالیش عقل با نفس هم چون تنازع مجنون با ناقه میل مجنون سوی حره میل ناقه واپس سوی کره چنانک گفت مجنون هوا ناقتی خلفی و قدامی الهوی و انی و ایاها لمختلفان
Bu, Mecnun’la devesine benzer... O, ileriye gitmeye savaşır, bu geriye gitmeye!
هم‌چو مجنون‌اند و چون ناقه‌ش یقین ** می‌کشد آن پیش و این واپس به کین
Mecnun’un sevdası, önde bulunan Leylâ’ya kavuşmak, devenin sevdası ardına dönüp yavrusuna ulaşmak!
میل مجنون پیش آن لیلی روان ** میل ناقه پس پی کره دوان
Mecnun, bir an bile kendisinden geçti mi deve, hemencecik geri döner, geriye giderdi.1535
یک دم ار مجنون ز خود غافل بدی ** ناقه گردیدی و واپس آمدی
Mecnun, tamamı ile aşkla, sevda ile dolu olduğundan kendisinden geçmemesine imkân yoktu.
عشق و سودا چونک پر بودش بدن ** می‌نبودش چاره از بی‌خود شدن
Kendisini gözetleyen akıldı... Fakat aklını, Leylâ’nın sevdası kapmıştı!
آنک او باشد مراقب عقل بود ** عقل را سودای لیلی در ربود