Müminle filozof bu işe karar verdiler... mucizelerin devam ettiği zuhur etti; doğru olan galip oldu... bu cevaptan
چون گرو بستند غالب شد صواب ** در دوام و معجزات و در جواب
Anladım ki âlemin evveli vardır, bu gök kubbe sonradan yaratılmıştır diyen haklıdır.
فهم کردم کانک دم زد از سبق ** وز حدوث چرخ پیروزست و حق
Münkirin getirdiği delilin yüzü daima sarıdır... o inkârın doğruluğuna nerede bir nişane?
حجت منکر هماره زردرو ** یک نشان بر صدق آن انکار کو
Münkirlerin övüldüğü bir minare nerede? Alemde böyle bir minare göster bana da onların doğruluğuna nişane olsun.2870
یک مناره در ثنای منکران ** کو درین عالم که تا باشد نشان
Hani nerede bir mimber ki oraya birisi çıksın da bir münkirin zamanını ansın.
منبری کو که بر آنجا مخبری ** یاد آرد روزگار منکری
Paraların üstüne basılan peygamber adları, kıyamete kadar onların doğruluğuna alâmettir.
روی دینار و درم از نامشان ** تا قیامت می‌دهد زین حق نشان
Padişahların paraları değişir durur.. fakat Ahmed’in parası, kıyamete dek sürer gider!
سکه‌ی شاهان همی گردد دگر ** سکه‌ی احمد ببین تا مستقر
Altın olsun, gümüş olsun... bir paranın üstünde bir münkirin adını gösterene!
بر رخ نقره و یا روی زری ** وا نما بر سکه نام منکری
Hadi bunu mucize sayma! Peki bir de güneş gibi apaydın olan ve adına Ümmül Kitap denen yüz dilli Kuran’a bak!2875
خود مگیر این معجز چون آفتاب ** صد زبان بین نام او ام‌الکتاب
Kimsenin ondan bir harfi çalmaya, yahut sözüne bir söz katmaya ne haddi var, ne kudreti!
زهره نی کس را که یک حرفی از آن ** یا بدزدد یا فزاید در بیان
Üstünün dostu ol ki üstün olasın... kendine gel be hey azgın, mağluplara dost olma!
یار غالب شو که تا غالب شوی ** یار مغلوبان مشو هین ای غوی
Münkirin delili, ancak ve ancak şudur: Ben şu görünen yurttan başka bir şey görmüyorum!
حجت منکر همین آمد که من ** غیر این ظاهر نمی‌بینم وطن
Hiç düşünmez ki nerede bir görünen şey varsa o, gizli hikmetleri haber vermededir.
هیچ نندیشد که هر جا ظاهریست ** آن ز حکمتهای پنهان مخبریست
Her görünen şeyin faydası, faydanın ilaçlarda gizli oluşu gibi o şeyin içinde gizlidir.2880
فایده‌ی هر ظاهری خود باطنیست ** هم‌چو نفع اندر دواها کامنست
“Gökleri ve yeri ve ikisi arasındakileri hak üzere yarattım” yani onları yalnız görün diye değil,sizin görmediğiniz mâna ve bakî olan bir hikmet için yarattım âyetinin tefsiri
تفسیر این آیت کی و ما خلقنا السموات والارض و ما بینهما الا بالحق نیافریدمشان بهر همین کی شما می‌بینید بلک بهر معنی و حکمت باقیه کی شما نمی‌بینید آن را
Hiçbir ressam var mıdır ki yaptığı resmi, hiçbir menfaat ümidi gözetmeden yalnız resim yapmak için yapsın.
هیچ نقاشی نگارد زین نقش ** بی امید نفع بهر عین نقش
Hem resim yapmak için yapar, hem de uluların büyüklerin bir vesile ile kederlerinden kurtulmalarını ister.
بلک بهر میهمانان و کهان ** که به فرجه وارهند از اندهان
Çocukların neşelenmesini, bu resimle ölüp gitmiş dostların, dostlar tarafından hatırlanmasını diler.
شادی بچگان و یاد دوستان ** دوستان رفته را از نقش آن
Hiçbir testici yoktur ki içine su konmasını düşünmeden testisini, sırf testi yapmak için yapsın!
هیچ کوزه‌گر کند کوزه شتاب ** بهر عین کوزه نه بر بوی آب
Hiçbir kâseci yoktur ki kaseyi ancak kâse olmak için yapsın da içine yemek konmak için yapmasın!2885
هیچ کاسه گر کند کاسه تمام ** بهر عین کاسه نه بهر طعام
Hiçbir hattat yoktur ki özene bezene yazdığı yazıyı yalnız yazısını, yazısının güzelliğini göstermek için yazsın da okumak için yazmasın.
هیچ خطاطی نویسد خط به فن ** بهر عین خط نه بهر خواندن
Görünen suret gayp âlemindeki surete delâlet eder, o da başka bir gayp suretinden vücut bulmuştur.
نقش ظاهر بهر نقش غایبست ** وان برای غایب دیگر ببست
Böylece bunları, görüşünün miktarınca ta üçüncü dördüncü, onuncu surete kadar say dur.
تا سوم چارم دهم بر می‌شمر ** این فواید را به مقدار نظر
Oğul bunla, satrançtaki oyunlara benzer... her oyunun faydasını ondan sonrakinde gör.
هم‌چو بازیهای شطرنج ای پسر ** فایده‌ی هر لعب در تالی نگر
Bu oyunu, o gizli oyunu oynamak için, onu da diğer bir oyun için... nihayet o oyunu da bir başka oyun için oynarlar.2890
این نهادند بهر آن لعب نهان ** وان برای آن و آن بهر فلان
Gözünü böylece etraftan ileriye çevir de ta karşındakini mat edip oyunu kazanıncaya dek ne oyunlar oynayacaksan hepsini gör.
هم‌چنین دیده جهات اندر جهات ** در پی هم تا رسی در برد و مات
Merdiven basamaklarına çıkmak için önce birincisine, sonra ikincisine basmak lazım.
اول از بهر دوم باشد چنان ** که شدن بر پایه‌های نردبان
İkincisi de bil ki üçüncüsüne çıkmak için kurulmuştur... böyle, böyle merdivenin son basamağına çıkar dama varırsın.
و آن دوم بهر سوم می‌دان تمام ** تا رسی تو پایه پایه تا به بام
Yemek meni içindir... meni de soy sop üretmek, gönlü gözü aydınlatmak içindir.
شهوت خوردن ز بهر آن منی ** آن منی از بهر نسل و روشنی
Fakat kısa görüşlü adam, ilk işten başka bir şey görmez... aklı yerde yetişen otlara benzer, yere mahkûmdur, gezmez dolaşamaz.2895
کندبینش می‌نبیند غیر این ** عقل او بی‌سیر چون نبت زمین
Otu, ha çağırmışsın,ha çağırmamışsın... ayağı toprağa kakılmış kalmıştır.
نبت را چه خوانده چه ناخوانده ** هست پای او به گل در مانده
Rüzgarın tesiri ile başını sallasa da baş sallanmasına aldanma.
گر سرش جنبد پیر باد رو ** تو به سر جنبانیش غره مشو
Başı, ey seher yeli, duyduk, peki der ama ayağı isyan ediyoruz bırak bizi der.
آن سرش گوید سمعنا ای صبا ** پای او گوید عصینا خلنا
Kısa görüşlüde gezip dolaşmayı bilmediğinden aşağılık kişiler gibi sürünüp gider... körler gibi Tanrıya dayanıp adım atar.
چون ندارد سیر می‌راند چون عام ** بر توکل می‌نهد چون کور گام
Savaşta Tanrıya dayanmaktan ne fayda çıkar ki? Bu tavla oynayan acemilerin Tanrıya dayanmasına benzer.2900
بر توکل تا چه آید در نبرد ** چون توکل کردن اصحاب نرد
Donup kalmamış olan keskin bakışlarsa, ileriyi delip gider, perdeleri yırtıp görür.
وآن نظرهایی که آن افسرده نیست ** جز رونده و جز درنده‌ی پرده نیست
Bu bakışa sahip olanlar, on yıl sonra olacak şeyi şimdicik, hem de gözleri ile görürler.
آنچ در ده سال خواهد آمدن ** این زمان بیند به چشم خویشتن
Böylece herkes bakışı ve görüşü miktarınca gaybı da görür, geleceği de... hayrı da görür şerri de.
هم‌چنین هر کس به اندازه‌ی نظر ** غیب و مستقبل ببیند خیر وشر
Gözün önünde ardında bir hail kalmadı mı bütün dünya dümdüz olur, göz, gayp levhini bile okur.
چونک سد پیش و سد پس نماند ** شد گذاره چشم و لوح غیب خواند
Gözünü ardına çevirdi mi varlığın başladığı zamandan itibaren bütün macera ve âlemin yaradılışı gözüne görünür!2905
چون نظر پس کرد تا بدو وجود ** ماجرا و آغاز هستی رو نمود
Yer meleklerinin ululuk ıssı Tanrı ile babamızın halife olması hususunda bahse giriştiklerini duyar görür.
بحث املاک زمین با کبریا ** در خلیفه کردن بابای ما
Ön tarafa baktı mı mahşere kadar ne olacaksa onların da hepsi gözünün önünde canlanır.
چون نظر در پیش افکند او بدید ** آنچ خواهد بود تا محشر پدید
Şu halde arkaya bakınca aslın aslına kadar... önüne bakınca kıyamete kadar her şey gözüne apaçık görünür.
پس ز پس می‌بیند او تا اصل اصل ** پیش می‌بیند عیان تا روز فصل
Herkes gönlünün aydınlığı ve cilâsı nispetinde gaybı görür.
هر کسی اندازه‌ی روشن‌دلی ** غیب را بیند به قدر صیقلی
Kim gönlünü daha fazla cilâladı ise daha ziyade görür... ona daha fazla suretler görünür.2910
هر که صیقل بیش کرد او بیش دید ** بیشتر آمد برو صورت پدید
Sen eğer bu arılık Tanrı lûtfu dersen gönlünü arıtmaya muvaffak oluş da onun vergisidir, onun lûtfundandır.
گر تو گویی کان صفا فضل خداست ** نیز این توفیق صیقل زان عطاست
O çalışma da o dua da himmet miktarıncadır... “İnsan, ancak çalıştığını elde eder!”
قدر همت باشد آن جهد و دعا ** لیس للانسان الا ما سعی
Himmeti veren ancak Tanrıdır... hiçbir saman çöpü, padişahın himmetine sahip değildir.
واهب همت خداوندست و بس ** همت شاهی ندارد هیچ خس
Tanrının bir adamı bir işe ayırması, bir işe koşması, dileği, isteği, ihtiyar ve iradeyi men etmek değildir ki!
نیست تخصیص خدا کس را به کار ** مانع طوع و مراد و اختیار
Fakat talihsize bir zahmet erdi mi o pılısını pırtısını toplar, küfür ve isyan semtine çeker.2915
لیک چون رنجی دهد بدبخت را ** او گریزاند به کفران رخت را
Talihli birisine bir zahmet verdi mi o, pılısını pırtısını daha yakına çeker getirir.
نیکبختی را چو حق رنجی دهد ** رخت را نزدیکتر وا می‌نهد