Hemen onu bilgiyle elden ele alarak döndüre dur da gizlendiğini meydana çıkarsın.
هین بگردانش به دانش دست دست ** تا نماید آنچ پنهان کرده است
Çünkü bu fâni olan şey, bakînin delilidir... nitekim sarhoşların yalvarmaları da sâkiye delildir!3050
زآنک این فانی دلیل باقیست ** لابه‌ی مستان دلیل ساقیست
Buna dair başka bir misâl
مثال دیگر هم درین معنی
Bayraklardaki aslanların hareketi, gizli bir yelin varlığından haber verir.
هست بازیهای آن شیر علم ** مخبری از بادهای مکتتم
Yeller esmeseydi ölü aslan havada nasıl olur da hareket ederdi?
گر نبودی جنبش آن بادها ** شیر مرده کی بجستی در هوا
Aslanın hareketlerinden rüzgârın sabah yeli, yahut cenup rüzgârı olduğunu anlarsın... bu hareket, o gizli rüzgârı anlatır.
زان شناسی باد را گر آن صباست ** یا دبورست این بیان آن خفاست
Şu beden de bayraktaki aslana benzer... düşünce onu her an oynatır durur!
این بدن مانند آن شیر علم ** فکر می‌جنباند او را دم به دم
Doğudan gelen düşünce sabah yelidir... batıdan gelen ufunetli cenup yeli!3055
فکر کان از مشرق آید آن صباست ** وآنک از مغرب دبور با وباست
Bu düşünce yelinin doğuşu, başka doğudur... bu düşünce yelinin batısı, o yandadır!
مشرق این باد فکرت دیگرست ** مغرب این باد فکرت زان سرست
Ay cansızdır, doğusu da cansız... fakat gönlün doğusu canlar canının canıdır!
مه جمادست و بود شرقش جماد ** جان جان جان بود شرق فاد
Gündüzün doğan şu güneş yok mu... iç âlemini aydınlatan güneşin doğuşundan bir kabuktur, onun bir aksidir ancak!
شرق خورشیدی که شد باطن‌فروز ** قشر و عکس آن بود خورشید روز
Çünkü ten, can yalımı olmadı mı ölür gider... artık onca ne gündüz vardır, ne gece!
زآنک چون مرده بود تن بی‌لهب ** پیش او نه روز بنماید نه شب
Beden olmaz, fakat ruh olursa gece ve gündüz bakîdir, düzenlidir.3060
ور نباشد آن چو این باشد تمام ** بی‌شب و بی روز دارد انتظام
Nitekim göz, rüyada ay ve güneş olmadığı halde ayı da görür, güneşi de!
هم‌چنانک چشم می‌بیند به خواب ** بی‌مه و خورشید ماه و آفتاب
Arkadaş uykumuz ölümün kardeşidir... bu kardeşe bak o kardeşi anla!
نوم ما چون شد اخ الموت ای فلان ** زین برادر آن برادر را بدان
Sana, rüya ölümün fer’idir derlerse sakın ha, hakikatine erişmedikçe bu sözü dinleme!
ور بگویندت که هست آن فرع این ** مشنو آن را ای مقلد بی‌یقین
Ruhun uykuda öyle şeyler görür ki yirmi yıl uyanık kalsan onları göremezsin!
می‌بیند خواب جانت وصف حال ** که به بیداری نبینی بیست سال
Rüyanı tâbir ettirmek için bir hayli zaman bilgiç padişahlara koşar,3065
در پی تعبیر آن تو عمرها ** می‌دوی سوی شهان با دها
Şu rüyanın tâbiri nedir diye sorarsın... böyle bir sırra fer’i demek köpekliktir!
که بگو آن خواب را تعبیر چیست ** فرع گفتن این چنین سر را سگیست
Bu söylediğimiz rüya, alelâde halkın gördüğü rüyadır... Tanrıya yaklaşmış erlerin rüyası ile Tanrı seçmesinin, Tanrı yakınlığının ta kendisidir.
خواب عامست این و خود خواب خواص ** باشد اصل اجتبا و اختصاص
Fil gerektir ki uyuyunca rüyasında Hindistan’ı görsün!
پیل باید تا چو خسپد او ستان ** خواب بیند خطه‌ی هندوستان
Eşek, hiç Hindistan’ı rüyada görmez... çünkü Hindistan’dan ayrılmamış, gurbete düşmemiştir ki!
خر نبیند هیچ هندستان به خواب ** خر ز هندستان نکردست اغتراب
Fil gibi adam akıllı bir can gerek ki uykusunda iştiyakla Hindistan’a gitsin!3070
جان هم‌چون پیل باید نیک زفت ** تا به خواب او هند داند رفت تفت
Fil Hindistan’ı arar, ister... o yüzden bu istek bu anış geceleyin bir surete bürünüp ona görünür.
ذکر هندستان کند پیل از طلب ** پس مصور گردد آن ذکرش به شب
“Tanrıyı anın” emrine uymak, bir herzevekilin işi değil... “Tanrına dön “emrine uymak, her kalleşin ayağının harcı değil.
اذکروا الله کار هر اوباش نیست ** ارجعی بر پای هر قلاش نیست
Fakat sen meyus olma; file benze! Fil değilsen bile fil olmaya çalış.
لیک تو آیس مشو هم پیل باش ** ور نه پیلی در پی تبدیل باش
Âlemdeki kimyagerlere bak... her an sırça üzerine resim yapanların seslerini duy!
کیمیاسازان گردون را ببین ** بشنو از میناگران هر دم طنین
Onlar gök boşluğuna suretler düzerler... benim için senin için işler yaparlar!3075
نقش‌بندانند در جو فلک ** کارسازانند بهر لی و لک
Ey tavuk karasına uğramış adam! Yeni yakası misler kokan erleri görmüyorsan şu sana dokunan şeyleri gör bari!
گر نبینی خلق مشکین جیب را ** بنگر ای شب‌کور این آسیب را
Toprağından her an yeniden yeniye otlar biter; onları gör... her an anlayışına yeni bir şey dokunur; onlara bak!
هر دم آسیبست بر ادراک تو ** نبت نو نو رسته بین از خاک تو
İbrahim Ethem de rüyada hicapsız olarak bütün gönül Hindistan’ını gördü de,
زین بد ابراهیم ادهم دیده خواب ** بسط هندستان دل را بی‌حجاب
Zincirlerini kırdı; memleketi birbirine geçirdi, gözlerden kayboldu!
لاجرم زنجیرها را بر درید ** مملکت بر هم زد و شد ناپدید
Şu iş Hindistan’ı görmenin nişanesidir... insan, uykusundan sıçrayıp uyanır, deli divane olur.3080
آن نشان دید هندستان بود ** که جهد از خواب و دیوانه شود
Bütün tedbirlerin başına toprak saçar... zincirlerin halkalarını kırar geçer!
می‌فشاند خاک بر تدبیرها ** می‌دراند حلقه‌ی زنجیرها
Peygamberin nuru anlatılırken gönüllerdeki nişanesini söylediği gibi hani...
آنچنان که گفت پیغامبر ز نور ** که نشانش آن بود اندر صدور
Dedi ki: Nur, kalbe girdi mi nişanesi şudur: İnsan bu yalan yurttan uzaklaşır, neşeler yurdu olan ahiretten de geçer!
که تجافی آرد از دار الغرور ** هم انابت آرد از دار السرور
Ey temiz dost, Mustafa’nın bu hadisini anlatmak için bir hikaye söyleyeceğiz, dinle.
بهر شرح این حدیث مصطفی ** داستانی بشنو ای یار صفا
Kendisine hakikî padişahlık yüzü gösteren ve “İnsan o gün kardeşinden,anasından,babasından bile kaçar”âyeti hali olan şehzade..bu toprak yığınının padişahlığı,çocuk tabiatlı kişilerindir:onlar,buna kale almak derler..çocuğun biri üstün gelir,toprak yığınının üstüne çıkar,kale benimdir der..öbür çocuklar,ona haset ederler:çünkü toprak çocukların baharıdır.O şehzade,renklerin bağından kurtulduğundan ben bu renkli topraklara aşağılık toprak diyor,altın,atlas ve kemha demiyorum,bu kemhadan kurtuldum,tek renkli gayb âlemine gittim dedi.”Biz ona çocukken hüküm ve peygamberlik verdik”âyetine göre Tanrı irşadı için yıllar geçmeye lüzum yoktur..dilediğini emredip derhal yapan Tanrı kudretine karşı kimse kabiliyetinden bahsedemez.
حکایت آن پادشاه‌زاده کی پادشاهی حقیقی بوی روی نمود یوم یفرالمرء من اخیه و امه و ابیه نقد وقت او شد پادشاهی این خاک توده‌ی کودک طبعان کی قلعه گیری نام کنند آن کودک کی چیره آید بر سر خاک توده برآید و لاف زندگی قلعه مراست کودکان دیگر بر وی رشک برند کی التراب ربیع الصبیان آن پادشاه‌زاده چو از قید رنگها برست گفت من این خاکهای رنگین را همان خاک دون می‌گویم زر و اطلس و اکسون نمی‌گویم من ازین اکسون رستم یکسون رفتم و آتیناه الحکم صبیا ارشاد حق را مرور سالها حاجت نیست در قدرت کن فیکون هیچ کس سخن قابلیت نگوید
Bir padişahın yiğit bir oğlu vardı... zâhiri de hünerlerle bezenmişti, bâtını da.3085
پادشاهی داشت یک برنا پسر ** باطن و ظاهر مزین از هنر
Bir gece rüyasında çocuğunun ansızın öldüğünü gördü. Padişaha âlemin arılığı tortulu bir hal oldu.
خواب دید او کان پسر ناگه بمرد ** صافی عالم بر آن شه گشت درد
Yanışının tesiri ile gözyaşları bile kurudu, ağlamaya bile iktidarı kalmadı.
خشک شد از تاب آتش مشک او ** که نماند از تف آتش اشک او
Öyle dertlendi, öyle kederlendi ki ah etmeye bile mecali kesildi!
آنچنان پر شد ز دود و درد شاه ** که نمی‌یابید در وی راه آه
Ölüm isteği ile cesedi, iş görmez bir hal aldı... neyse eceli gelmemiş, ömrü varmış; uykudan uyandı.
خواست مردن قالبش بی‌کار شد ** عمر مانده بود شه بیدار شد
Bu sefer de uyanınca öyle bir sevindi ki ömründe öyle bir sevinç görmemişti.3090
شادیی آمد ز بیداریش پیش ** که ندیده بود اندر عمر خویش
Sevinçten ölecekti âdeta... canı ile bedeni sanki ölümle dirim arasında tomruğa vurulmuştu!
که ز شادی خواست هم فانی شدن ** بس مطوق آمد این جان و بدن
Bu ışık gam soluğu ile de söner, neşe soluğu ile de... işte sana bir alay, işte sana bir eğlence!
از دم غم می‌بمیرد این چراغ ** وز دم شادی بمیرد اینت لاغ
O, bu iki ölüm arasında diridir... bu tomruğa vurulmuş olduğu halde gülünecek bir şey!
در میان این دو مرگ او زنده است ** این مطوق شکل جای خنده است
Padişah kendi kendine dedi ki: bu neşeye sebep, o gamdı; Tanrı sebep ihsan etti, sevindim.
شاه با خود گفت شادی را سبب ** آنچنان غم بود از تسبیب رب
Ne şaşılacak şey! Bir hadise bir yönden ölüm, öbür yönden dirim ve sevinç.3095
ای عجب یک چیز از یک روی مرگ ** وان ز یک روی دگر احیا و برگ
Şu bir yönden tatlıdır, zevk vericidir. Diğer bir yönden de öldürücü, azap vericidir.
آن یکی نسبت بدان حالت هلاک ** باز هم آن سوی دیگر امتساک
Ten sevinci dünyaya mensup olana göre yücelik... fakat ahiret gününe göre noksan ve zeval!
شادی تن سوی دنیاوی کمال ** سوی روز عاقبت نقص و زوال