Zaten ihtiyar ve iradenin sonu da budur, yani insanın mevhum irade ve ihtiyarının bu makamda yok oluşudur.
منتهای اختیار آنست خود ** که اختیارش گردد اینجا مفتقد
Zaten nihayet o, mevhum varlıktan mahvolmasaydı hiçbir ihtiyar ve iradeden lezzet alamaz, zevk bulamazdı.
اختیاری را نبودی چاشنی ** گر نگشتی آخر او محو از منی
Dünyada ister yenecek lokma olsun, ister içilecek bir şey... Onun lezzeti, lezzetten kesilmesinin fer’idir. (İnsan, yediği, içtiği şeylerin lezzetini kaybetmedikçe yiyeceği ve içeceği şeylerden lezzet alamaz. Maddi lezzetlerden kesilmedikçe manevi lezzeti bulamaz)
در جهان گر لقمه و گر شربتست ** لذت او فرع محو لذتست
Lezzetten geçen gerçi bütün lezzetlere aldırış etmez bir hale gelir ama hakikatte kendisi lezzet kesilir, lezzetten hiç ayrılmaz olur!405
گرچه از لذات بی‌تاثیر شد ** لذتی بود او و لذت‌گیر شد
Söz, ancak budur: “İnsanlar kardeştir” ve “Âlimler, tek bir insan gibidir” hadislerinin şerhi, bilhassa Davud ve Süleyman Peygamberlerle diğer peygamberlerin -aleyhisselâm- birliği, birisini inkâr edenin, hiçbir peygambere iman etmemiş sayılacağı. Birlik alâmeti olarak o binlerce evden birini yıktın mı hepsinin yıkılmış ve bir duvarın bile ayakta kalmamış olacağı, Allah’ın “Biz onların arasından bir tanesini bile ayırt etmeyiz” demesi… Âkil kişiye bir işaret yeter, zaten bu, işareti de geçti ya!
شرح انما المؤمنون اخوة والعلماء کنفس واحدة خاصه اتحاد داود و سلیمان و سایر انبیا علیهم‌السلام کی اگر یکی ازیشان را منکر شوی ایمان به هیچ نبی درست نباشد و این علامت اتحادست کی یک خانه از هزاران خانه ویران کنی آن همه ویران شود و یک دیوار قایم نماند کی لانفرق بین احد منهم و العاقل یکفیه الاشارة این خود از اشارت گذشت
Bu iş senin zorunla, senin kuvvetinle olmayacak ama o mescidi, oğlun yapacak!
گرچه بر ناید به جهد و زور تو ** لیک مسجد را برآرد پور تو
Ey hikmet sahibi, onun yaptığı senin yaptığındır... Evveline evvel olmayan bir zamandan beri inananlar, birbirlerinin aynıdır, birdir onlar!
کرده‌ی او کرده‌ی تست ای حکیم ** مومنان را اتصالی دان قدیم
İnananlar sayılıdır, çoktur ama iman birdir... Cisimleri çoktur ama canları tektir.
مومنان معدود لیک ایمان یکی ** جسمشان معدود لیکن جان یکی
İnsanda öküzün, eşeğin anlayışından ve canından başka bir akıl, başka bir can vardır.
غیرفهم و جان که در گاو و خرست ** آدمی را عقل و جانی دیگرست
O deme erişen, o makamda Allah velisi olan kişide de, insandaki candan, akıldan başka ve ayrı bir can ve akıl vardır.410
باز غیرجان و عقل آدمی ** هست جانی در ولی آن دمی
Hayvani canlarda birlik yoktur... Sen bu birliği rüzgârın ruhunda arama!
جان حیوانی ندارد اتحاد ** تو مجو این اتحاد از روح باد
Bu hayvani can, ekmek yese insani ruhun karnı doymaz; bu yük çekse o, sıkıntı çekmez!
گر خورد این نان نگردد سیر آن ** ور کشد بار این نگردد او گران
Hatta onun ölümüyle bu hayvani ruh, neşelenir, sevinir... İnsani ruhun bir şey elde ettiğini görünce de hasedinden ölür!
بلک این شادی کند از مرگ او ** از حسد میرد چو بیند برگ او
Kurtların, köpeklerin canı, hep ayrı ayrıdır. Bir olan Allah aslanlarının canlarıdır.
جان گرگان و سگان هر یک جداست ** متحد جانهای شیران خداست
Canları diye cemi sırasıyla söyledim... Çünkü o bir tek can, cisme nispetle yüz olur!415
جمع گفتم جانهاشان من به اسم ** کان یکی جان صد بود نسبت به جسم
Gökteki bir tek güneşin bir tek nuru da ev içlerine vurunca yüzlerce nur olur ya!
هم‌چو آن یک نور خورشید سما ** صد بود نسبت بصحن خانه‌ها
Fakat ortadan duvarları kaldırdın mı hepsinin de nuru bir olur.
لیک یک باشد همه انوارشان ** چونک برگیری تو دیوار از میان
Evlerin temelleri kalmadı mı müminler bir tek insana döner, bu sır meydana çıkar.
چون نماند خانه‌ها را قاعده ** مومنان مانند نفس واحده
Bu sözden farklar belirir, müşküller doğar... Çünkü hakikatte buna benzemez bu iş ki; bu bir misaldir.
فرق و اشکالات آید زین مقال ** زانک نبود مثل این باشد مثال
Aslanla yiğit bir Âdemoğlu arasında sonsuz farklar vardır.420
فرقها بی‌حد بود از شخص شیر ** تا به شخص آدمی‌زاد دلیر
Fakat ey hoş gün gören kişi misal getirildiği zaman aradaki birlik, yiğitlik ve canla başla oynama bakımındandır.
لیک در وقت مثال ای خوش‌نظر ** اتحاد از روی جانبازی نگر
Çünkü o yiğit, her bakımdan aslanın misli değildir, nihayet yiğitlik bakımından aslana benzer.
کان دلیر آخر مثال شیر بود ** نیست مثل شیر در جمله‌ی حدود
Bu âlemde her bakımdan bir olan bir nakış, bir suret yoktur ki sana mislini göstereyim.
متحد نقشی ندارد این سرا ** تا که مثلی وا نمایم من ترا
Aklı, şaşkınlıktan kurtarayım diye yine nakış bir misale el atayım:
هم مثال ناقصی دست آورم ** تا ز حیرانی خرد را وا خرم
Geceleyin her eve bir kandil, bir mum korlar ve onun ışığıyla karanlıktan kurtulurlar ya...425
شب بهر خانه چراغی می‌نهند ** تا به نور آن ز ظلمت می‌رهند
O kandil, bu tene benzer, nuru da cana. Kandil, fitile, şuna buna muhtaçtır.
آن چراغ این تن بود نورش چو جان ** هست محتاج فتیل و این و آن
Bu duyguların o altı fitilli kandili, umumiyetle uykuya, yemeye, içmeye dayanır... O kandilin temeli, bunlardır.
آن چراغ شش فتیله‌ی این حواس ** جملگی بر خواب و خور دارد اساس
Yiyip içmeden, yatıp uyumadan yarım nefeslik bir zaman bile yaşayamaz... Fakat yiyip yatmakla da yaşayamaz!
بی‌خور و بی‌خواب نزید نیم دم ** با خور و با خواب نزید نیز هم
Fitili, yağı olmadıkça bakası yoktur; fakat fitille, yağla da vefası yoktur.
بی‌فتیل و روغنش نبود بقا ** با فتیل و روغن او هم بی‌وفا
Çünkü sebebe bağlı olan, sebepsiz meydana gelmeyen ışığı, ölümü arar durur... Nasıl yaşayabilir ki aydın gün, onun ölümüdür.430
زانک نور علتی‌اش مرگ‌جوست ** چون زید که روز روشن مرگ اوست
İnsanın bütün duygularının da bakası yoktur... Zira mahşer günü, hepsi de yok olur gider!
جمله حسهای بشر هم بی‌بقاست ** زانک پیش نور روز حشر لاست
Fakat atalarımızın duygu ve can ışığı, tamamı ile de ot gibi bitip ot gibi yitmez... Tamamı ile fani olmamıştır.
نور حس و جان بابایان ما ** نیست کلی فانی و لا چون گیا
Yalnız güneşin nurunda yıldızların nuru ve ay ışığı mahvolur ve görünmez!
لیک مانند ستاره و ماهتاب ** جمله محوند از شعاع آفتاب