- Su, pek derin yerdeydi... Susuzun biri suyun üst tarafında bulunan ceviz ağacına binmiş, ağacı silkeliyordu. 745
- در نغولی بود آب آن تشنه راند ** بر درخت جوز جوزی می‌فشاند
- Ağaçtan cevizler, suya düştükçe suyun sesini dinliyor, sudan meydana gelen habbeleri seyrediyordu.
- می‌فتاد از جوزبن جوز اندر آب ** بانگ می‌آمد همی دید او حباب
- Bir akıllı adam, bunu görüp dedi ki: Yiğidim bu cevizler, seni susatır!
- عاقلی گفتش که بگذار ای فتی ** جوزها خود تشنگی آرد ترا
- Suya bir hayli ceviz düşüyor ama su derinde... Senden uzakta!
- بیشتر در آب می‌افتد ثمر ** آب در پستیست از تو دور در
- Sen, yukarıdan aşağıya zahmetlerle ininceye kadar su da onları daha uzağa götürecek!
- تا تو از بالا فرو آیی به زور ** آب جویش برده باشد تا به دور
- Adam dedi ki: Benim bu ağaç silkelemeden maksadım ceviz toplamak değil... Görünüşe bakma da maksadıma iyi dikkat et! 750
- گفت قصدم زین فشاندن جوز نیست ** تیزتر بنگر برین ظاهر مه‌ایست
- Benim maksadım suyun sesini işitmek ve suda hâsıl olan şu habbeleri görmektir.
- قصد من آنست که آید بانگ آب ** هم ببینم بر سر آب این حباب
- Âlemde susuzun, daima havuzun çevresinde dönüp dolaşmaktan başka ne işi var?
- تشنه را خود شغل چه بود در جهان ** گرد پای حوض گشتن جاودان
- Hacının Kâbe’nin çevresini tavaf etmesi gibi o da ırmağın, suyun çevresinde dolanır, suyun sesini dinler durur!
- گرد جو و گرد آب و بانگ آب ** هم‌چو حاجی طایف کعبه‌ی صواب
- İşte ey halk ziyası Hüsameddin, o susuzun maksadı gibi benim de bu Mesnevi’den maksadım sensin.
- هم‌چنان مقصود من زین مثنوی ** ای ضیاء الحق حسام‌الدین توی
- Mesnevi, ferileri bakımından da, asılları bakımından da tamamı ile senindir... onu sen kabul etmişsindir. 755
- مثنوی اندر فروع و در اصول ** جمله آن تست کردستی قبول
- Padişahlar, iyiyi de kabul ederler, kötüyü de... Bir şeyi kabul ettiler mi artık reddetmezler.
- در قبول آرند شاهان نیک و بد ** چون قبول آرند نبود بیش رد
- Mademki bir fidan diktin, onu sula... Mademki açtın düğümleme!
- چون نهالی کاشتی آبش بده ** چون گشادش داده‌ای بگشا گره
- Mesnevi’deki sözlerden maksadım senin sırrın, onu şiir halinde söylemedeki muradım senin sesindir.
- قصدم از الفاظ او راز توست ** قصدم از انشایش آواز توست
- Bence sesin, Allah sesidir... Âşık, haşa; sevgilisinden ayrılmaz.
- پیش من آوازت آواز خداست ** عاشق از معشوق حاشا که جداست
- Nâsın caniyle nâsın rabbi arasında keyfiyetsiz, kıyasa sığmaz bir ulaşma, bir birlik vardır. 760
- اتصالی بی‌تکیف بی‌قیاس ** هست رب‌الناس را با جان ناس
- Fakat nâs dedim, nesnas değil... nas canın canı olan Allah’a aşina olanlardır, başkaları değil!
- لیک گفتم ناس من نسناس نی ** ناس غیر جان جان‌اشناس نی
- Nâs dediğim adamdır, adam nerede? Sen adamların başını, görmedin, kuyruksun sen!
- ناس مردم باشد و کو مردمی ** تو سر مردم ندیدستی دمی
- “Görünüşte o toprağı atan sen idin, hakikatte Allah idi” ayetini okumuşsun ama cisimden ibaretsin, cüz’ülerde kala kalmışsın!
- ما رمیت اذ رمیت خوانده‌ای ** لیک جسمی در تجزی مانده‌ای
- A ahmak, cisim ülkeni Belkıs gibi Süleyman Peygamber için terk et!
- ملک جسمت را چو بلقیس ای غبی ** ترک کن بهر سلیمان نبی
- Lâhavle diyorum ama sözümden değil... O kötü düşüncelinin vesveselerinden lâhavle demekteyim! 765
- می‌کنم لا حول نه از گفت خویش ** بلک از وسواس آن اندیشه کیش
- Çünkü o, benim sözlerime karşı hayallere düşmekte, gönlündeki vesveseler ve şüpheden doğan inkârlar yüzünden hayaller kurmaktadır.
- کو خیالی می‌کند در گفت من ** در دل از وسواس و انکارات ظن
- Lâhavle diyorum; yani çaresi yok... Çünkü senin gönlünde benim sözlerimin zıddı olan düşünceler ve sözler var!
- می‌کنم لا حول یعنی چاره نیست ** چون ترا در دل بضدم گفتنیست
- Sözlerim, boğazına tıkıldı kaldı, artık ben sustum... Hadi sen, sana lâyık olanı söyle bakalım!
- چونک گفت من گرفتت در گلو ** من خمش کردم تو آن خود بگو
- Güzel sesli bir neyzen ney çalarken ansızın aşağı tarafından bir yeldir çıktı!
- آن یکی نایی خوش نی می‌زدست ** ناگهان از مقعدش بادی بجست
- Neyzen neyi aşağı tarafına tutarak, hadi bakalım dedi... Benden iyi üfleyeceksen üfle! 770
- نای را بر کون نهاد او که ز من ** گر تو بهتر می‌زنی بستان بزن
- Ey Müslüman, edep nedir diye arar sorarsan bil ki edep, ancak her edepsizin edepsizliğine sabır ve tahammül etmektir.
- ای مسلمان خود ادب اندر طلب ** نیست الا حمل از هر بی‌ادب
- Kimi falan adamın huyu kötü, tabiatı fena diye şikâyet eder görürsen,
- هر که را بینی شکایت می‌کند ** که فلان کس راست طبع و خوی بد
- Bil ki bu şikâyetçinin huyu kötüdür; kötüdür ki o kötü huylunun kötülüğünü söylüyor!
- این شکایت‌گر بدان که بدخو است ** که مر آن بدخوی را او بدگو است
- Çünkü iyi huylu, kötü huylulara, fena tabiatlılara tahammül eden, onların kötülüğünü söylemeyen kişidir.
- زانک خوش‌خو آن بود کو در خمول ** باشد از بدخو و بدطبعان حمول
- Fakat şeyh, birisinin kötülüğünü söylerse bu, Allah emriyledir, kızgınlığa, heva ve hevese uymadan değil! 775
- لیک در شیخ آن گله ز آمر خداست ** نه پی خشم و ممارات و هواست
- Onun şikâyeti, şikâyet değildir, onu ıslahtır... O şikâyet, peygamberlerin şikâyetine benzer.
- آن شکایت نیست هست اصلاح جان ** چون شکایت کردن پیغامبران
- Peygamberlerin sabırsızlığı, bil ki Allah emriyledir... Yoksa onların hilmi, kötü şeylere tahammül eder.
- ناحمولی انبیا از امر دان ** ورنه حمالست بد را حلمشان
- Onlar kötülüğe tahammül ede ede tabiatlarını öldürdüler... Artık onlardan bir tahammülsüzlük zuhur ederse kendilerinden değildir, Allah’tandır.
- طبع را کشتند در حمل بدی ** ناحمولی گر بود هست ایزدی
- Ey Süleyman, kuzgunla doğan arasında Allah hilmine bürün de bütün kuşlarla uzlaş!
- ای سلیمان در میان زاغ و باز ** حلم حق شو با همه مرغان بساز
- Ey hilmi, yüzlerce Belkıs’ı zebun eden, ey “Rabbim, kavmine sen doğru yolu göster, onlar bilmiyorlar” diyen! 780
- ای دو صد بلقیس حلمت را زبون ** که اهد قومی انهم لا یعلمون
- Süleyman aleyhisselam’ın, Belkis’e şirkte ısrar etme, imana gelmeyi geciktirme diye tehdit ederek haber göndermesi
- تهدید فرستادن سلیمان علیه‌السلام پیش بلقیس کی اصرار میندیش بر شرک و تاخیر مکن
- Belkıs, kendine gel, aklını başına topla... Yoksa fena olur. Askerin, sana düşman kesilir, senden döner!
- هین بیا بلقیس ورنه بد شود ** لشکرت خصمت شود مرتد شود
- Perdecin, perdeni yırtar... Canın, canına düşmanlık eder!
- پرده‌دار تو درت را بر کند ** جان تو با تو به جان خصمی کند
- Yerdeki, gökteki zerrelerin hepsi, sınama çağında Allah askeridir.
- جمله ذرات زمین و آسمان ** لشکر حق‌اند گاه امتحان
- Yerli gördün ya, Âd kavmine ne yaptı! Suyu gördün ya, tufanda neler etti!
- باد را دیدی که با عادان چه کرد ** آب را دیدی که در طوفان چه کرد
- O kin denizi Firavuna ne işler açtı... Bu yeryüzü Karun’a ne işler gösterdi! 785
- آنچ بر فرعون زد آن بحر کین ** وآنچ با قارون نمودست این زمین
- Ebabil kuşları, file neler etti... Sivrisinek, Nemrud’un başını nasıl yedi!
- وآنچ آن بابیل با آن پیل کرد ** وآنچ پشه کله‌ی نمرود خورد
- Davud, eliyle koca taşı kaldırıp atınca taş tam altı yüz parçaya bölündü, ordu da bozguna uğradı!
- وآنک سنگ انداخت داودی بدست ** گشت شصد پاره و لشکر شکست
- Lût’un düşmanlarına taş yağdı da nihayet kara su içinde dalga yutup boğuldular!
- سنگ می‌بارید بر اعدای لوط ** تا که در آب سیه خوردند غوط
- Âlemdeki cansız şeylerin akıllıca peygamberlere ettikleri yardımları söylemeye kalkışsam,
- گر بگویم از جمادات جهان ** عاقلانه یاری پیغامبران
- Mesnevi o kadar büyük ki kırk deve bile âciz olur, çekemez! 790
- مثنوی چندان شود که چل شتر ** گر کشد عاجز شود از بار پر
- El, kâfirin aleyhine şahadette bulunur; Allah askeri olur, Allah’ın buyruğuna baş kor!
- دست بر کافر گواهی می‌دهد ** لشکر حق می‌شود سر می‌نهد
- Ey işte, güçte Allah’ın zıddına ders gösteren, kork... Sen de Allah askerleri arasındasın.
- ای نموده ضد حق در فعل درس ** در میان لشکر اویی بترس
- Cüz’ünün cüz’ü bile ona uymuştur, onun askeridir. Şimdi nifak yüzünden sana muti görünür!
- جزو جزوت لشکر از در وفاق ** مر ترا اکنون مطیع‌اند از نفاق
- Allah, gözüne, “Onu sık” dese göz ağrısı senin yüzlerce defa kökünü kazır!
- گر بگوید چشم را کو را فشار ** درد چشم از تو بر آرد صد دمار