Hiç kimse dağdan, taştan akıl ve gönül aramaz, anlayış ve müşkül şeyleri belleyiş ferasetini istemez.
کس ز کوه و سنگ عقل و دل نجست ** فهم و ضبط نکتهی مشکل نجست
Sen ne dersen dağ da sana hemen onu söyler, alaycılar gibi seninle alay eder.
هر چه گویی باز گوید که همان ** میکند افسوس چون مستهزیان
Bu kavim nerede, bu kavime haber vermek nerede? Cansız bir şeyden kim can ister?
از کجا این قوم و پیغام از کجا ** از جمادی جان کرا باشد رجا
Sen, bir kadından, yahut paradan haber, verirsen hepsi malını, senin önüne kor.
گر تو پیغام زنی آری و زر ** پیش تو بنهند جمله سیم و سر
Filan yerde seni bir güzel oğlan çağırıyor, sana aşık olmuş dersen bunu anlar. 1145
که فلان جا شاهدی میخواندت ** عاشق آمد بر تو او میداندت
Fakat Tanrı’dan bal gibi haber verir, ey ahdına bütün kul, Tanrı’ya gel dersen,
ور تو پیغام خدا آری چو شهد ** که بیا سوی خدا ای نیکعهد
Bu ölü alemden vazgeç de azık ve kar alemine git. Madem ki baki olmak imkanı var, fani olma diye öğütte bulunursan,
از جهان مرگ سوی برگ رو ** چون بقا ممکن بود فانی مشو
Senin kanına kastederler. Fakat bu, din ve hüner taassubundan değildir.
قصد خون تو کنند و قصد سر ** نه از برای حمیت دین و هنر
Halkın, onları Tanrı’ya ve ebedilik abıhayatına çağıran Tanrı velilerine düşman olmasının ve onlarla yabancı bir halde yaşamasının sebebi
سبب عداوت عام و بیگانه زیستن ایشان به اولیاء خدا کی بحقشان میخوانند و با آب حیات ابدی
Hatta mala mülke sarılmaları yüzünden bu sözleri duymak, onlara acı gelir.
بلک از چفسیدگی در خان و مان ** تلخشان آید شنیدن این بیان
Eşeğin yarasına bir bez bağlasan da o bez, yaraya yapışsa, sonra onu çekip çıkarmak istesen eşek derhal, 1150
خرقهای بر ریش خر چفسید سخت ** چونک خواهی بر کنی زو لخت لخت
Acıdan çifte atmaya kalkışır. Ne mutlu o adama ki böyle bir işe girişmedi.
جفته اندازد یقین آن خر ز درد ** حبذا آن کس کزو پرهیز کرد
Hele eşeğin elli tane yarası olsa, her yarasının başında, yaraya yapışmış bir bez bulunsa artık var sen kıyas et!
خاصه پنجه ریش و هر جا خرقهای ** بر سرش چفسیده در نم غرقهای
Mal mülk, bez gibidir, bu hırs ise yara. Kimin hırsı fazla ise yarası fazladır.
خان و مان چون خرقه و این حرصریش ** حرص هر که بیش باشد ریش بیش
Baykuşun malı mülkü ancak yıkık yerdir. O, Tabes ve Bağdat şehirlerinin vasıflarını dinlemez bile.
خان و مان چغد ویرانست و بس ** نشنود اوصاف بغداد و طبس
Padişah kuşu yoldan geldi mi bu baykuşlara, padişahtan yüzlerce haber getirir. 1155
گر بیاید باز سلطانی ز راه ** صد خبر آرد بدین چغدان ز شاه
Saltanat merkezini oradaki bağları bahçeleri, dereleri anlatır. Anlatır ama ona yüzlerce düşmen vah vah eder.
شرح دارالملک و باغستان و جو ** پس برو افسوس دارد صد عدو
Doğan kuşu eski masallar anlatmada, saçma sapan söylenip durmada.
که چه باز آورد افسانهی کهن ** کز گزاف و لاف میبافد سخن
Halbuki asıl eskimiş ebedi olarak çürümüş olanlar, onlardır. Yoksa o nefes eskiyi yenileştirir.
کهنه ایشانند و پوسیدهی ابد ** ورنه آن دم کهنه را نو میکند
Eski ölülere can verir, akıl tacını giydirir, iman nuru bağışlar.
مردگان کهنه را جان میدهد ** تاج عقل و نور ایمان میدهد
Ruh bağışlayan güzelden nurunu esirgeme. O seni kır atın üstüne bindirir.1160
دل مدزد از دلربای روحبخش ** که سوارت میکند بر پشت رخش
Taçlar veren o başı yüce erden başını çekme. O, gönlünün ayağındaki yüzlerce düğümü çözer.
سر مدزد از سر فراز تاجده ** کو ز پای دل گشاید صد گره
Fakat kime söyleyeyim? Bütün köy içinde nerede bir diri? Abıhayatın bulunduğu tarafa koşan kim?
با کی گویم در همه ده زنده کو ** سوی آب زندگی پوینده کو
Sen bir horluk görür görmez aşktan kaçmadasın. Bir addan başka aşktan ne biliyorsun ki?
تو به یک خواری گریزانی ز عشق ** تو به جز نامی چه میدانی ز عشق
Aşkın yüzlerce nazı, edası, ululuğu var. Aşk, yüzlerce nazla elde edilebilir.
عشق را صد ناز و استکبار هست ** عشق با صد ناز میآید به دست
Aşk vefakar olduğu için vefakar olanı satın alır. Vefasız adama bakmaz bile. 1165
عشق چون وافیست وافی میخرد ** در حریف بیوفا میننگرد
İnsan bir ağaca benzer, ahdi de ağacın köküne. Kökün iyileşmesine, sağlamlaşmasına çalışmak gerek.
چون درختست آدمی و بیخ عهد ** بیخ را تیمار میباید به جهد
Bozuk düzen ahit, çürümüş köktür. Kökü çürümüş ağaç meyve vermez.
عهد فاسد بیخ پوسیده بود ** وز ثمار و لطف ببریده بود
Ağacın dalları, yaprakları yeşil bile olsa kök çürümüş, kurumuşsa faydası yok.
شاخ و برگ نخل گر چه سبز بود ** با فساد بیخ سبزی نیست سود
Fakat kökü sağlam da yeşil yaprakları yoksa nihayet günün birinde yüzlerce yaprak el sallar.
ور ندارد برگ سبز و بیخ هست ** عاقبت بیرون کند صد برگ دست
İlminle gururlanma da ahdini bütünlemeye bak. Çünkü bilgi kabuğa benzer, ahitse onun içidir.1170
تو مشو غره به علمش عهد جو ** علم چون قشرست و عهدش مغز او
Kötü işli adam, kötülükte sabit oldu da iyilik edenlerin eriştikleri devleti gördü mü? Şeytan olur, hasedinden hayrı menetmeye kalkışır, Şeytan gibi hani. Harmanı yanan da herkesin harmanının yanmasını ister. “Görmedin mi namaz kılan kulu, namaz kıldırmaya çalışanı?”
در بیان آنک مرد بدکار چون متمکن شود در بدکاری و اثر دولت نیکوکاران ببیند شیطان شود و مانع خیر گردد از حسد همچون شیطان کی خرمن سوخته همه را خرمن سوخته خواهد ارایت الذی ینهی عبدا اذا صلی
Vefakarların faydalandığını gördün mü sen, Şeytan gibi haset edersin.
وافیان را چون ببینی کرده سود ** تو چو شیطانی شوی آنجا حسود
Mizaç ve tabiatı bozuk ve hasta olan kişi, kimsenin iyi olmamasını ister.
هرکرا باشد مزاج و طبع سست ** او نخواهد هیچ کس را تندرست
Şeytan gibi hasetçi değilsen dava kapısını bırak da vefa tapısına gel.
گر نخواهی رشک ابلیسی بیا ** از در دعوی به درگاه وفا
Madem ki vefan yok, bari söylenme. Çünkü sözün çoğu, bizlik benlik davasıdır.
چون وفاات نیست باری دم مزن ** که سخن دعویست اغلب ما و من
Bu söz, gönlü geliştiren bir sözdür. Susmakla insan yüzlerce gelişmeye nail olur.1175
این سخن در سینه دخل مغزهاست ** در خموشی مغز جان را صد نماست
İçteki şey, dile geldi mi iç, harç olur gider. Çok harç etme de o güzelim iç kalsın.
چون بیامد در زبان شد خرج مغز ** خرج کم کن تا بماند مغز نغز
Az söyleyen adam da derin bir düşünce vardır. Söyleme kabuğu arttı mı iç yok olur.
مرد کم گوینده را فکرست زفت ** قشر گفتن چون فزون شد مغز رفت
Kabuk kalın olursa iç küçülür, zayıflar. İç kemale geldi, güzelleşti, büyüyüp oldu mu kabuk incelir.
پوست افزون بود لاغر بود مغز ** پوست لاغر شد چو کامل گشت و نغز
Hamlıktan kurtulup yetişen olan cevize, bademe ve fıstığa, şu üç meyveye bir bak.
بنگر این هر سه ز خامی رسته را ** جوز را و لوز را و پسته را
Kim isyan ederse Şeytan olur, iyilerin devletine haset eder. 1180
هر که او عصیان کند شیطان شود ** که حسود دولت نیکان شود
Tanrı ahdine vefa edersen Tanrı da kereminden senin ahdini korur.
چونک در عهد خدا کردی وفا ** از کرم عهدت نگه دارد خدا
Sense Tanrı’ya vefa etmekten gözünü yummuşsun. “Beni anın da sizi anayım” ayetini duymadın mı ki?
از وفای حق تو بسته دیدهای ** اذکروا اذکرکم نشنیدهای
“Ahdıma vefa edin” ahdına kulak ver de sevgiliden “Ahdınıza vefa edeyim” vaidi gelsin.
گوش نه اوفوا به عهدی گوشدار ** تا که اوفی عهدکم آید ز یار
Ey hüzün sahibi, bizim ahdımız ve borç vermemiz nedir? yere kuru tohum ekmek gibi.
عهد و قرض ما چه باشد ای حزین ** همچو دانهی خشک کشتن در زمین
Ondan ne yere bir parlaklık gelir, ne yer sahibi zenginleşir.1185
نه زمین را زان فروغ و لمتری ** نه خداوند زمین را توانگری
Bu, ancak bunun aslını yokluk aleminden veren sensin, bundan bana lazım diye bir işarette bulunmaktan ibarettir.
جز اشارت که ازین میبایدم ** که تو دادی اصل این را از عدم
Yedim tohumunu da nişane olarak getirdim. Bu nimetten yine bize ihsan et demektir.
خوردم و دانه بیاوردم نشان ** که ازین نعمت به سوی ما کشان
Şu halde ey bahtlı kişi, kuru duayı bırak. Ağaç isteyen tohum eker.
پس دعای خشک هل ای نیکبخت ** که فشاند دانه میخواهد درخت
Tohumun yoksa Tanrı, yine o dua yüzünden sana bir fidan bağışlar ki görenler, ne hoş çalışmış da ne güzel fidana sahip olmuş derler.
گر نداری دانه ایزد زان دعا ** بخشدت نخلی که نعم ما سعی
Meryem gibi hani. Derdi vardı da tohumu yoktu. Bu dert yüzünden sanat sahibi Tanrı, o kuru hurma ağacını yeşertti.1190
همچو مریم درد بودش دانه نی ** سبز کرد آن نخل را صاحبفنی