چون ندانی دانش آهنگری ** ریش و مو سوزد چو آنجا بگذری
Kadın kapıyı kapadı, sevine, sevine eşeği kendisine çekti, cezasını da tattı ya!
در فرو بست آن زن و خر را کشید ** شادمانه لاجرم کیفر چشید
Eşeği çeke, çeke ahırın ortasına getirdi. O erkek eşeğin altına yattı.
در میان خانه آوردش کشان ** خفت اندر زیر آن نر خر ستان
O kahpe de muradına ermek üzere halayığın yattığını gördüğü sekiye yatmıştı.
هم بر آن کرسی که دید او از کنیز ** تا رسد در کام خود آن قحبه نیز
Eşek ayağını kaldırıp aletini daldırdı. Eşeğin aletinden kadının içine bir ateştir düştü. 1385
پا بر آورد و خر اندر ویی سپوخت ** آتشی از کیر خر در وی فروخت
Alışmış eşek kadına abandı, aletini ta hayalarına kadar sokar sokmaz kadın da geberdi.
خر مدب گشته در خاتون فشرد ** تا بخایه در زمان خاتون بمرد
Eşeğin aletinin hızından ciğeri parçalandı, damarları koptu birbirinden ayrıldı.
بر درید از زخم کیر خر جگر ** روده‌ها بسکسته شد از همدگر
Soluk bile alamadan derhal can verdi. Seki bir yana düştü o bir yana.
دم نزد در حال آن زن جان بداد ** کرسی از یک‌سو زن از یک‌سو فتاد
Ahırın içi kanla doldu, kadın baş aşağı yıkıldı, öldü. Kötü bir ölüm, kadının canını aldı.
صحن خانه پر ز خون شد زن نگون ** مرد او و برد جان ریب المنون
Kötü ölüm, yüzlerce rezillikle gelip çattı babacığım. Sen hiç eşeğin aletinden şehit olmuş insan gördün mü?1390
مرگ بد با صد فضیحت ای پدر ** تو شهیدی دیده‌ای از کیر خر
Kuran’dan rezillikle azap edilmeyi duy da böyle kepazelikle can verme.
تو عذاب الخزی بشنو از نبی ** در چنین ننگی مکن جان را فدی
Bil ki bu hayvan nefis bir erkek eşektir. Onun altına düşmekse ondan daha kötü ve ayıp bir şeydir.
دانک این نفس بهیمی نر خرست ** زیر او بودن از آن ننگین‌ترست
Nefis yolunda benlikle ölürsen bil ki hakikatte sen de o kadın gibisin.
در ره نفس ار بمیری در منی ** تو حقیقت دان که مثل آن زنی
Tanrı, nefsimize eşek sureti vermiştir. Çünkü suretler, huylara uygundur.
نفس ما را صورت خر بدهد او ** زانک صورتها کند بر وفق خو
Kıyamette sırların açığa çıkması budur. Tanrı hakkı için eşeğe benzeyen nefisten kaç. 1395
این بود اظهار سر در رستخیز ** الله الله از تن چون خر گریز
Tanrı, kafirleri ateşle korkutmuştur. Onlar da ateşe utançtan hayırlıdır demişlerdir.
کافران را بیم کرد ایزد ز نار ** کافران گفتند نار اولی ز عار
Tanrı hayır demiştir, o ateş, utançların aslıdır. Bu kadını öldüren şu ateş gibi.
گفت نی آن نار اصل عارهاست ** هم‌چو این ناری که این زن را بکاست
Hırsından doyacak kadar yemek yemedi, daha fazla yemek istedi. Kötü ölüm lokması boğazına durdu.
لقمه اندازه نخورد از حرص خود ** در گلو بگرفت لقمه مرگ بد
A haris adam doyacak kadar ye, hatta yemeğin helva ve palüze bile olsa.
لقمه اندازه خور ای مرد حریص ** گرچه باشد لقمه حلوا و خبیص
Tanrı, teraziye dil verdi. Aklını başına devşir de Kuran’dan Rahman suresini oku.1400
حق تعالی داد میزان را زبان ** هین ز قرآن سوره‌ی رحمن بخوان
Kendine gel de hırsından teraziyi bırakma. Hırs ve tamah seni azdıran bir düşmandır.
هین ز حرص خویش میزان را مهل ** آز و حرص آمد ترا خصم مضل
Hırs, hepsini ister fakat bütün lezzetlerden mahrum olur. A turp oğlu turp hırsa tapma.
حرص جوید کل بر آید او ز کل ** حرص مپرست ای فجل ابن الفجل
O halayıkcağız hem gidiyor, hem de ah diyordu; a kadın sen ustayı yola saldın.
آن کنیزک می‌شد و می‌گفت آه ** کردی ای خاتون تو استا را به راه
Ustasız is yapmak istedin. Bilgisizlikle canınla oynamaya kalkıştın.
کار بی‌استاد خواهی ساختن ** جاهلانه جان بخواهی باختن
Benden bir bilgidir çaldın, çaldın ama tuzağın ahvalini sormaya arlandın. 1405
ای ز من دزدیده علمی ناتمام ** ننگ آمد که بپرسی حال دام
Kuş, hem harmanından tane toplamalıydı, hem de boynuna ip dolaşmamalıydı.
هم بچیدی دانه مرغ از خرمنش ** هم نیفتادی رسن در گردنش
Taneyi az ye bu kadar pis boğaz olma. “Yiyin” emrini okudunsa “İsraf etmeyin” emrini de oku.
دانه کمتر خور مکن چندین رفو ** چون کلوا خواندی بخوان لا تسرفوا
Bu suretle tane yemekle beraber tuzağa da düşme. Bilgi ve kanaat ancak bunu icap ettirir.
تا خوری دانه نیفتی تو به دام ** این کند علم و قناعت والسلام
Akıllı kişi dünyanın gamını yemez, nimetini yer. Bilgisizlerse nedamet içinde mahrum kalırlar.
نعمت از دنیا خورد عاقل نه غم ** جاهلان محروم مانده در ندم
Boğazlarına tuzağın ipi dolaştı mi tane yemek, hepsine haram olur. 1410
چون در افتد در گلوشان حبل دام ** دانه خوردن گشت بر جمله حرام
Kuş, tuzaktaki taneyi nasıl yer? Yemeye kalkışırsa tuzaktaki tane zehre döner.
مرغ اندر دام دانه کی خورد ** دانه چون زهرست در دام ار چرد
Tuzaktaki taneyi gafil kuş yer, halkın bu dünya tuzağındaki nimetleri yemesi gibi.
مرغ غافل می‌خورد دانه ز دام ** هم‌چو اندر دام دنیا این عوام
Akıllı ve işten haberi olan kuşlar, kendilerini taneden adamakıllı çekerler.
باز مرغان خبیر هوشمند ** کرده‌اند از دانه خود را خشک‌بند
Çünkü, tuzağın içindeki taneler zehirlidir. Kördür o kuş ki tuzaktan tane diler.
که اندرون دام دانه زهرباست ** کور آن مرغی که در فخ دانه خواست
Tuzak sahibi, aptalların başını keser. Güzel ve narin olanlarıysa meclislere çeker götürür.1415
صاحب دام ابلهان را سر برید ** وآن ظریفان را به مجلسها کشید
Çünkü aptalların ancak etleri işe yarar. Güzel ve zariflerinse güzel sesleri işe yarar.
که از آنها گوشت می‌آید به کار ** وز ظریفان بانگ و ناله‌ی زیر و زار
Hasılı halayıkcağız kapının yarığından, hanımının eşeğin altında can verdiğini görünce,
پس کنیزک آمد از اشکاف در ** دید خاتون را به مرده زیر خر
Dedi ki: A ahmak kadın, bu iş nedir? Sana ustan bir şey gösterdiyse,
گفت ای خاتون احمق این چه بود ** گر ترا استاد خود نقشی نمود
Yalnız görünüşe kapıldın. Halbuki iç yüzü senden gizliydi. Usta olmadan dükkan açtın.
ظاهرش دیدی سرش از تو نهان ** اوستا ناگشته بگشادی دکان
Bal gibi, paluze gibi olan o aleti gördün,âlâ. Fakat a haris neden kabağı görmedin? 1420
کیر دیدی هم‌چو شهد و چون خبیص ** آن کدو را چون ندیدی ای حریص
Yoksa eşeğin askına o kadar mi dalmıştın ki gözüne kabak görünmedi?
یا چون مستغرق شدی در عشق خر ** آن کدو پنهان بماندت از نظر
Ustadan sanatın dış yüzünü gördün sevine, sevine ustalığa kalkıştın.
ظاهر صنعت بدیدی زوستاد ** اوستادی برگرفتی شاد شاد
Nice riyacı ve işten haberi olmayan ahmak kişiler vardır ki erlerin yolundan göre, göre ancak sof kumaş görmüştür.
ای بسا زراق گول بی‌وقوف ** از ره مردان ندیده غیر صوف
Nice boş boğazlar vardır ki azıcık bir hüner elde etmişler, padişahlardan laftan başka bir şey öğrenmemişlerdir.
ای بسا شوخان ز اندک احتراف ** از شهان ناموخته جز گفت و لاف
Her biri Musa’yım diye eline bir sopa almış, her biri, İsa’yım diye ahmaklara üfürmeye kalkışmıştır.1425
هر یکی در کف عصا که موسی‌ام ** می‌دمد بر ابلهان که عیسی‌ام
Bir gün doğruların doğruluğu, senden mihenk taşını isteyecektir. Eyvah o günden!
آه از آن روزی که صدق صادقان ** باز خواهد از تو سنگ امتحان
Artık geri kalanını ustaya sor. Bu harislerin hepsi de kördür dilsizdir.
آخر از استاد باقی را بپرس ** یا حریصان جمله کورانند و خرس
Hepsini aradın, elde etmek istedin, fakat herkesten geri kaldın. Bu ahmak sürü, kurtlara av olmuştur.
جمله جستی باز ماندی از همه ** صید گرگانند این ابله رمه
Bir suret gördün, onun sözünü söylemeye başlayıverdin ha; dudu kuşları gibi kendi sözünden haberin bile yok!
صورتی بنشینده گشتی ترجمان ** بی‌خبر از گفت خود چون طوطیان
Tanrı telkinine takatleri olmayan ümmetlere peygamberlerin,müritlere, şeyhin telkini, insanla ülfeti olmayan dudu kuşunun ayna karsısında söz söylemeyi öğrenmesine benzer.Ulu Tanrı da dudu kuşuna yapıldığı gibi müridin önüne şeyhi bir ayna gibi koyar, ayna arkasından ona telkinde bulunur. Tanrı, Peygamberce ”Dilini oynatıp Cebrail’den önce okumaya kalkışma”ve “Peygamberin söylediği, ancak Tanri’nin vahyettigi sözdür”demiştir. İste sonu olmayan meselenin başlangıcı budur. Nitekim senin hayal dediğin aynadaki dudu kuşunun gagasını oynatması yok mu? O hareket dinarda söz söylemeyi öğrenen dudu kuşunun aksidir, fakat aynamın ardında bulunan söz öğretenin aksi değildir. Yalnız aynanın önünde dudu kuşunun sözü ve hareketi, ayna ardında bulunan ve söz söylemeyi öğretenin tasarrufuna tabidir. Bu da bir örnektir, tıpkısı değil.
تمثیل تلقین شیخ مریدان را و پیغامبر امت را کی ایشان طاقت تلقین حق ندارند و با حق‌الف ندارند چنانک طوطی با صورت آدمی الف ندارد کی ازو تلقین تواند گرفت حق تعالی شیخ را چون آیینه‌ای پیش مرید هم‌چو طوطی دارد و از پس آینه تلقین می‌کند لا تحرک به لسانک ان هو الا وحی یوحی اینست ابتدای مسله‌ی بی‌منتهی چنانک منقار جنبانیدن طوطی اندرون آینه کی خیالش می‌خوانی بی‌اختیار و تصرف اوست عکس خواندن طوطی برونی کی متعلمست نه عکس آن معلم کی پس آینه است و لیکن خواندن طوطی برونی تصرف آن معلم است پس این مثال آمد نه مثل