Kaza ve kader çavuşu Azrail, buyruğu yerine getirmek üzere toprak yuvarlağına geldi.
رفت عزرائیل سرهنگ قضا ** سوی کره‌ی خاک بهر اقتضا
Toprak adeti veçhile yine feryada, ant vermeye başladı. Bir çok yeminler verdi.
خاک بر قانون نفیر آغاز کرد ** داد سوگندش بسی سوگند خورد
“Ey has kul, ey arşı taşıyan, ey arşta da, ferste de emrine itaat edilen!
کای غلام خاص و ای حمال عرش ** ای مطاع الامر اندر عرش و فرش
Tek ve merhametli Tanrı’nın rahmeti hakkı için git. Sana lütuflarda bulunan Tanrı hakkı için git.
رو به حق رحمت رحمن فرد ** رو به حق آنک با تو لطف کرد
Kendisinden başka tapılan bulunmayan, huzurunda kimsenin ağlayıp sızlanması ret edilmeyen padişah hakkı için” dedi.1655
حق شاهی که جز او معبود نیست ** پیش او زاری کس مردود نیست
Fakat Azrail dedi ki: Bu afsunla gizli, aşikar buyruk sahibi olandan yüz çevirmem ben.
گفت نتوانم بدین افسون که من ** رو بتابم ز آمر سر و علن
Toprak, O, ilim sahibi olmayı da emretti. İkisi de emir. Bilgi yolu ile lütfet de halim ol, o emri tut dedi ama,
گفت آخر امر فرمود او به حلم ** هر دو امرند آن بگیر از راه علم
Azrail, O, ya tevildir, ya kıyas. Apaçık emirde öyle tevile, kıyasa az uy.
گفت آن تاویل باشد یا قیاس ** در صریح امر کم جو التباس
Kendi düşünceni tevil etsen daha iyi. Başka hiçbir emre benzemeyen bu açık emri tevil etmekten daha yeğ.
فکر خود را گر کنی تاویل به ** که کنی تاویل این نامشتبه
Yalvarmana içim yanıp durmada. Acı gözyaşlarından gönlüm kanla doldu. 1660
دل همی‌سوزد مرا بر لابه‌ات ** سینه‌ام پر خون شد از شورابه‌ات
Merhametsiz değilim, hatta o üç temiz melekten daha merhametliyim ben, senin derdinle dertleniyorum.
نیستم بی‌رحم بل زان هر سه پاک ** رحم بیشستم ز درد دردناک
Ben bir yetime tokat atsam, halim bir adam da ona tatlı bir şey verse,
گر طبانجه می‌زنم من بر یتیم ** ور دهد حلوا به دستش آن حلیم
Bu tokat onun tatlısından daha hoştur. Eyvah Eğer o tatlıya kanarsa.
این طبانجه خوشتر از حلوای او ** ور شود غره به حلوا وای او
Feryadından ciğerim yanıyor. Fakat Tanri, bana başka bir çeşit lütuf öğretmede.
بر نفیر تو جگر می‌سوزدم ** لیک حق لطفی همی‌آموزدم
Gizli lütuf, kahırlar içindedir; değer biçilmez akikin pislik içinde oluşu gibi. 1665
لطف مخفی در میان قهرها ** در حدث پنهان عقیق بی‌بها
Tanrı’nın kahrı, benim ilmimden yüz kat iyidir. Tanrı’dan canını esirgemek can çekişmektir.
قهر حق بهتر ز صد حلم منست ** منع کردن جان ز حق جان کندنست
Onun en kötü kahrı, iki alemin de ilminden iyidir. Ne güzeldir alemlerin rabbi ve ne iyidir onun yardımı.
بترین قهرش به از حلم دو کون ** نعم رب‌العالمین و نعم عون
Onun kahrında lütuflar gizlidir; onun uğrunda can vermek, adamın canına canlar katar.
لطفهای مضمر اندر قهر او ** جان سپردن جان فزاید بهر او
Kendine gel de kötü zannı ve azgınlığı bırak. Madem ki Tanrı gel diyor, başını ayak yap da koş.
هین رها کن بدگمانی و ضلال ** سر قدم کن چونک فرمودت تعال
Onun gel demesi, insana yücelikler verir; sarhoşluklar, eşler, yaygılar bağışlar. 1670
آن تعال او تعالیها دهد ** مستی و جفت و نهالیها دهد
Ben o yüce emri hiç, ama hiçbir suretle tevil edemem.
باری آن امر سنی را هیچ هیچ ** من نیارم کرد وهن و پیچ پیچ
Dertli toprak bütün bunları duydu. Fakat o kötü zan, kulağına küpe olmuştu, ondan vazgeçmedi.
این همه بشنید آن خاک نژند ** زان گمان بد بدش در گوش بند
Aşağılık toprak tekrar başka bir çeşit yalvarmaya, sarhoş gibi secde etmeye başladı.
باز از نوعی دگر آن خاک پست ** لابه و سجده همی‌کرد او چو مست
Azrail dedi ki: Yeter, artık bundan fazlası yok. Hem benden sana ziyan da gelmez. Ben, istersen sana başımı, canımı rehin vereyim.
گفت نه برخیز نبود زین زیان ** من سر و جان می‌نهم رهن و ضمان
Yalvarmayı düşünme, Artık o merhamet ve adalet sahibi padişahtan başkasına yalvarma da. 1675
لابه مندیش و مکن لابه دگر ** جز بدان شاه رحیم دادگر
Ben emir kuluyum, emri terk edemem. Onun emri, denizden toz koparır.
بنده فرمانم نیارم ترک کرد ** امر او کز بحر انگیزید گرد
O kulağı, gözü, başı, yaratan Tanrı’nın emrinden başka kendiliğimden ne bir hayır dilerim, ne bir şer.
جز از آن خلاق گوش و چشم و سر ** نشنوم از جان خود هم خیر و شر
Kulağım onun sözünden başka söze sağır. O, bana tatlı canımdan da değerli.
گوش من از گفت غیر او کرست ** او مرا از جان شیرین جان‌ترست
Can, ondan geldi, o candan değil. O, bedavaca yüz binlerce can verir.
جان ازو آمد نیامد او ز جان ** صدهزاران جان دهم او رایگان
Can nedir ki kerem sahibinden esirgeyeyim? Pire de nedir ki onun yüzünden yorganı yakayım? 1680
جان کی باشد کش گزینم بر کریم ** کیک چه بود که بسوزم زو گلیم
Ben, onun hayrından başka bir hayır bilmem. Ondan başkasına sağırım, dilsiz, körüm.
من ندانم خیر الا خیر او ** صم و بکم و عمی من از غیر او
Ağlayıp inleyenlere karsı kulağım sağır. Onun elinde bir mızrak gibiyim ben.
گوش من کرست از زاری‌کنان ** که منم در کف او هم‌چون سنان
Sana zulmeden mahluk, hakikatte bir alete benzer. Arif, ona derler ki alete değil, Tanrıya bakar. Görünüşte alete baksa bile bilgisizliğinden değildir de öyle icabetmiştir. Nitekim Tanrı sırrını takdis etsin, Ebu Yezid dedi ki: Bunca yıldır halkla konuşmam, halkın sözünü duymam, işitmem. Halksa,beni kendileriyle konuşuyorum, onların sözlerini dinliyorum sanır. Çünkü onlar, söz söylediğim ulu zatı görmezler. Onlar, bence birinin sesine ses veren dağa, dağdan gelen sese benzerler. Duyan akıllı kişi, sese bakmaz. Meşhur atasözüdür: Duvar çiviye niye beni yaralıyorsun? der. Çivi de beni kakana bak diye cevap verir.
بیان آنک مخلوقی کر ترا ازو ظلمی رسد به حقیقت او هم‌چون آلتیست عارف آن بود کی بحق رجوع کند نه به آلت و اگر به آلت رجوع کند به ظاهر نه از جهل کند بلک برای مصلحتی چنانک ابایزید قدس الله سره گفت کی چندین سالست کی من با مخلوق سخن نگفته‌ام و از مخلوق سخن نشنیده‌ام ولیکن خلق چنین پندارند کی با ایشان سخن می‌گویم و ازیشان می‌شنوم زیرا ایشان مخاطب اکبر را نمی‌بینند کی ایشان چون صدااند او را نسبت به حال من التفات مستمع عاقل به صدا نباشد چنانک مثل است معروف قال الجدار للوتد لم تشقنی قال الوتد انظر الی من یدقنی
Ahmakçasına mızraktan merhamet umma, mızrağı elinde tutan padişahtan um.
احمقانه از سنان رحمت مجو ** زان شهی جو کان بود در دست او
Mızrağa, kılıca nasıl yalvarabilirsin? Onlar, o yüce kişinin elinde tutsaktır.
باسنان و تیغ لابه چون کنی ** کو اسیر آمد به دست آن سنی
O, sanatkarlıkta Azeri’dir, bense putum. Benden ne alet yaparsa o aletim ben. 1685
او به صنعت آزرست و من صنم ** آلتی کو سازدم من آن شوم
گر مرا ماری کند زهر افکنم ** ور مرا یاری کند خدمت کنم
Ben iki parmağın arasındaki kalem gibiyim. İbadet safında mütereddit değilim.1690
من چو کلکم در میان اصبعین ** نیستم در صف طاعت بین بین
Azrail toprağı söze tuttu; o sırada o köhne topraktan bir avuç kaptı.
خاک را مشغول کرد او در سخن ** یک کفی بربود از آن خاک کهن
Yeryüzünden sihirbazca bir avuç toprak aldı, halbuki toprak, sözle meşguldü, ondan haberi bile olmadı.
ساحرانه در ربود از خاکدان ** خاک مشغول سخن چون بی‌خودان
O bir avuç toprağı yeryüzünün rızası olmadan aldı, kaçmak isteyen, ayakları gerisin geriye giden çocuğu nasıl zorla mektebe götürürlerse öylece Tanrı tapısına götürdü.
برد تا حق تربت بی‌رای را ** تا به مکتب آن گریزان پای را
Tanrı dedi ki: Apaydın bilgim hakki için seni bu halkın celladı yapacağım.
گفت یزدان که به علم روشنم ** که ترا جلاد این خلقان کنم
Azrail dedi ki: Yarabbi, halk bana düşman olur. halkın ölüm çağında boğazını siktim mi herkes bana düşman kesilir. 1695
گفت یا رب دشمنم گیرند خلق ** چون فشارم خلق را در مرگ حلق
Yüce Tanrım, reva görür müsün halk benden nefret etsin, bana düşman olsun?
تو روا داری خداوند سنی ** که مرا مبغوض و دشمن‌رو کنی
Tanrı dedi ki: Ben, sıtma ve humma, kulunç, yaralanma, gibi öyle sebepler yaratırım ki,
گفت اسبابی پدید آرم عیان ** از تب و قولنج و سرسام و سنان
Onlar gözlerini senden çevirirler, o hastalıklara, o sebeplere üç kat sarılırlar, yalnız onları görürler.
که بگردانم نظرشان را ز تو ** در مرضها و سببهای سه تو
Azrail, “Yarabbi, Yüce Tanrım, öyle kullarında vardır ki onlar, sebepleri yırtarlar.
گفت یا رب بندگان هستند نیز ** که سببها را بدرند ای عزیز
Gözleri sebeplerden geçer, senin ihsanınla perdeleri asar. 1700
چشمشان باشد گذاره از سبب ** در گذشته از حجب از فضل رب