Ateşin kudreti, içinde su olan tahta testinin dışındadır. 1935
کوزه‌ی چوبین که در وی آب جوست ** قدرت آتش همه بر ظرف اوست
İnsanın sırrı ateşten üstündür. Hiç cehennemin maliki ateşte helak olur mu?
معنی انسان بر آتش مالکست ** مالک دوزخ درو کی هالکست
Şu halde sen, bedenini çoğaltma, mananın fazla olmasına bak ki Malik gibi ateşten üstün olasın.
پس میفزا تو بدن معنی فزا ** تا چو مالک باشی آتش را کیا
Halbuki sen deri üstüne deriye bürünüyor, derilere bürünmüş bir kurda dönüyorsun.
پوستها بر پوست می‌افزوده‌ای ** لاجرم چون پوست اندر دوده‌ای
Ateşin yiyeceği ancak deridir. Tanrı kahrı kibrin derisini yırtar, yüzer.
زانک آتش را علف جز پوست نیست ** قهر حق آن کبر را پوستین کنیست
Bu kibirlenme, derinin bir neticesidir. Kibrin mevkii, malı, o sevgiliden, deriden meydana gelir.1940
این تکبر از نتیجه‌ی پوستست ** جاه و مال آن کبر را زان دوستست
Bu kibirlenme nedir? İçten haberdar olmamak. Donan suyun güneşten gafil olusu gibi.
این تکبر چیست غفلت از لباب ** منجمد چون غفلت یخ ز آفتاب
Fakat su güneşten haberdar oldu mu buzu kalmaz, yumuşar, ısınır akıverir.
چون خبر شد ز آفتابش یخ نماند ** نرم گشت و گرم گشت و تیز راند
İçi görmek, bütün bedeni hor etmek, aşık olmaktır. Çünkü bu taktirde bütün beden tamahtan ibaret olur. “Tamah eden alçalır” denmiştir.
شد ز دید لب جمله‌ی تن طمع ** خوار و عاشق شد که ذل من طمع
Fakat içi görmeyen, deriyle kanaat eder. “Kanaat eden yüceldi” bağı, ona zindan olur.
چون نبیند مغز قانع شد به پوست ** بند عز من قنع زندان اوست
Burada yücelik kafirliktir alçalmak din. Taş taşlıktan fani olmadıkça yüzüğe takılır mi? 1945
عزت اینجا گبریست و ذل دین ** سنگ تا فانی نشد کی شد نگین
Hem hala taşsın, hem de ben diyor, varlık güdüyorsun. Halbuki senin yoksullanmanın, yok olmanın tam zamanı.
در مقام سنگی آنگاهی انا ** وقت مسکین گشتن تست وفنا
Kafir, daima mal ve mevki arar. Çünkü külhan, fışkı ile tavlanır.
کبر زان جوید همیشه جاه و مال ** که ز سرگینست گلحن را کمال
Bu iki dadı, mal ve mevki, deriyi şişirir, yağla etle, kibirle, benlikle doldurur.
کین دو دایه پوست را افزون کنند ** شحم و لحم و کبر و نخوت آکنند
Kafirler gözlerini isin içine atmadılar da o yüzden deriyi iç sandılar.
دیده را بر لب لب نفراشتند ** پوست را زان روی لب پنداشتند
Bu yola kılavuz İblistir. Çünkü mevki tuzağına ilk avlanan odur. 1950
پیش‌وا ابلیس بود این راه را ** کو شکار آمد شبیکه‌ی جاه را
Mal yılana benzer mevki ise ejderhadır. Tanrı erlerinin gölgesi bu ikisine de zümrüttür.
مال چون مارست و آن جاه اژدها ** سایه‌ی مردان زمرد این دو را
Yılanın o zümrütten gözü kamaşır, kör olur; yolcu da kurtulur.
زان زمرد مار را دیده جهد ** کور گردد مار و ره‌رو وا رهد
O ulu, yani İblis, önce bu yola diken döşemiştir. Onun için her incinen, lanet şeytana der.
چون برین ره خار بنهاد آن رئیس ** هر که خست او گفته لعنت بر بلیس
Yani bu dert, bana onun hilesinden geldi. Hilede ilk önce ayak olan odur demek ister.
یعنی این غم بر من از غدر ویست ** غدر را آن مقتدا سابق‌پیست
Ondan sonra nice zamanlar geçmiş, niceleri gelip gitmiş, fakat herkes, onun yoluna ayak basmıştır.1955
بعد ازو خود قرن بر قرن آمدند ** جملگان بر سنت او پا زدند
Yiğidim kim bir kötü adet koysa, ondan sonra halk körlüğünden o adete uysa.
هر که بنهد سنت بد ای فتا ** تا در افتد بعد او خلق از عمی
Bütün o adeti işleyenlerin günahı, o adeti ilk koyana da yazılır. Çünkü o, baştır öbürleri kuyruk.
جمع گردد بر وی آن جمله بزه ** کو سری بودست و ایشان دم‌غزه
Fakat Adem, ben topraktan yaratıldım diye o çarıkla postu önüne koymuştur.
لیک آدم چارق و آن پوستین ** پیش می‌آورد که هستم ز طین
Eyaz gibi o da çarığını göz önünde tuttu, sonunda akıbeti Mahmut oldu.
چون ایاز آن چارقش مورود بود ** لاجرم او عاقبت محمود بود
Mutlak varlık yoklukları meydana getirip durur. Yokluktan başka var yaratan is yurdu var mi? 1960
هست مطلق کارساز نیستیست ** کارگاه هست‌کن جز نیست چیست
Adam, yazılmış kağıda yazı yazar mı, yahut fidan dikilmiş fidanlığa tekrar fidan diker mi?
بر نوشته هیچ بنویسد کسی ** یا نهاله کارد اندر مغرسی
Yazmak için yazılmamış bir kağıt arar. Tohum ekmek için ekilmemiş bir yeri aktarır.
کاغذی جوید که آن بنوشته نیست ** تخم کارد موضعی که کشته نیست
Sen de kardeş tohum ekilmemiş bir yol ol, yazılmamış beyaz bir kağıt kesil de,
تو برادر موضع ناکشته باش ** کاغذ اسپید نابنوشته باش
“Nun vel kalem” yazısı ile şeref kazan, sana da o kerem sahibi tohum eksin.
تا مشرف گردی از نون والقلم ** تا بکارد در تو تخم آن ذوالکرم
Bu paluzeden tatmamış ol. Gördüğün mutfağı görmezlikten gel. 1965
خود ازین پالوه نالیسیده گیر ** مطبخی که دیده‌ای نادیده گیر
Çünkü bu paluze insana sarhoşluk verir de postla çarık hatırından çıkar.
زانک ازین پالوده مستیها بود ** پوستین و چارق از یادت رود
Can verme ve ölüm zamanı gelince sonra ah eder, o zaman hırkanı çarığını anarşin.
چون در آید نزع و مرگ آهی کنی ** ذکر دلق و چارق آنگاهی کنی
Fakat çirkinlik dalgasına dalmadıkça, sana bir sığınacak bulunmadıkça,
تا نمانی غرق موج زشتیی ** که نباشد از پناهی پشتیی
O doğru düzen gemiyi aklına bile getirmez, çarık ve pöstekine göz bile atmazsın.
یاد ناری از سفینه‌ی راستین ** ننگری رد چارق و در پوستین
Fakat yokluk denizine daldın da aciz oldun mu sevgi davasına düşer,“Rabbimiz kendimize zulmettik” demeye kalkışırsın.1970
چونک درمانی به غرقاب فنا ** پس ظلمنا ورد سازی بر ولا
Şeytan der ki: Hele şu hama bakin. Şu vakitsiz öten horozun kesin başını.
دیو گوید بنگرید این خام را ** سر برید این مرغ بی‌هنگام را
Bu huy Eyaz’ın zekasından uzaktır. Yalvarıp yakarmadan namaz kılmaz o.
دور این خصلت ز فرهنگ ایاز ** که پدید آید نمازش بی‌نماز
O, önceden de gökteki horozdur. Onun nazarları tam zamanındadır.
او خروس آسمان بوده ز پیش ** نعره‌های او همه در وقت خویش
"Her şeyi, nasılsa bize öyle göster" hadisiyle "Perde kalksa, bildiğimden, gördüğümden fazla bir şey görmez ve bilmezdim" sözünün ve "Kime kötü gözle bakarsan bil ki kendi varlık dairenden bakmada, sen fena olduğundan onu fena görmedesin" beytinin manası. Eğri merdiven basamağının gölgesi eğri olur.
در معنی این کی ارنا الاشیاء کما هی و معنی این کی لو کشف الغطاء ما از ددت یقینا و قوله در هر که تو از دیده‌ی بد می‌نگری از چنبره‌ی وجود خود می‌نگری پایه‌ی کژ کژ افکند سایه
Ey horozlar, ötmeyi para için değil, Tanrı için ötenden öğrenin.
ای خروسان از وی آموزید بانگ ** بانگ بهر حق کند نه بهر دانگ
Yalancı sabah gelir, onu aldatamaz. Yalancı sabahı, ona iyilik ve kötülük alemidir. 1975
صبح کاذب آید و نفریبدش ** صبح کاذب عالم و نیک و بدش
Dünya ehlinin aklı, noksan olduğundan yalancı sabahı, sahici sabah sanırlar.
اهل دنیا عقل ناقص داشتند ** تا که صبح صادقش پنداشتند
Yalancı sabah, nice kervanın yolunu vurmuştur. Kervancılar, o Yalancı aydınlığı sabah sanıp yola çıkmışlardır.
صبح کاذب کاروانها را زدست ** که به بوی روز بیرون آمدست
Yalancı sabah, halka kılavuz olmasın. Çünkü nice kervanları yele vermiştir.
صبح کاذب خلق را رهبر مباد ** کو دهد بس کاروانها را به باد
Ey Yalancı sabaha kapılan, sahici sabahı da Yalancı görme.
ای شده تو صبح کاذب را رهین ** صبح صادق را تو کاذب هم مبین
Nifaktan, kötülükten kurtulduysan neden kardeşin hakkında kötü zanna düşüyor, münafıklık diyorsun? 1980
گر نداری از نفاق و بد امان ** از چه داری بر برادر ظن همان
Kötü zanda bulunanın işi, daima çirkindir.Dostun hakkında da kendi kitabını okur o.
بدگمان باشد همیشه زشت‌کار ** نامه‌ی خود خواند اندر حق یار
Eğrilikte kalan aşağılık kişiler, peygamberlere de büyücü ve eğri adam dediler.
آن خسان که در کژیها مانده‌اند ** انبیا را ساحر و کژ خوانده‌اند
O kötü düşünceli aşağılık beyler de Eyaz’ın odası hakkında böyle kötü düşünceye saptılar.
وآن امیران خسیس قلب‌ساز ** این گمان بردند بر حجره‌ی ایاز
Orada definesi, hazinesi var dediler. Başkalarını kendi aynanda görme.
کو دفینه دارد و گنج اندر آن ** ز آینه‌ی خود منگر اندر دیگران