Kapım da otur. Evsiz barksız kal. Mumluk davasına kalkışma, pervane ol.
بر درم ساکن شو و بی‌خانه باش ** دعوی شمعی مکن پروانه باش
Bu suretle dirilik sultanlığını bulur, kullukta gizli olan padişahlığı görürsün.
تا ببینی چاشنی زندگی ** سلطنت بینی نهان در بندگی
Alemde tersine çakılmış nallar görür, esirlere padişah adı verildiğini duyarsın. 415
نعل بینی بازگونه در جهان ** تخته‌بندان را لقب گشته شهان
Boğazına ipler takılmış, kendisi dar ağacının tacı olmuştur da kalabalık bir halk güruhu, ona işte padişah derler.
بس طناب اندر گلو و تاج دار ** بر وی انبوهی که اینک تاجدار
Kafirlerin mezarları gibi dışı süslü, içinde ulu Allah’nın kahır ve azabı!
هم‌چو گور کافران بیرون حلل ** اندرون قهر خدا عز و جل
Onlar kabirleri kireçle örmüşler, bezemişler, zan perdesini yüzlerine örtmüşlerdir.
چون قبور آن را مجصص کرده‌اند ** پرده‌ی پندار پیش آورده‌اند
Senin de yoksul tabiatın hünerlerle kireçlenmiş, bezenmiştir ama mumdan yapılan nahle benzer; ne yaprağı vardır, ne meyva verir!
طبع مسکینت مجصص از هنر ** هم‌چو نخل موم بی‌برگ و ثمر
Allahnın lütfunu ve kahrını herkes bilir, kahrından kaçar lütfuna yapışır ama ulu Allah kahırları lütuf içinde, lütufları da kahır içinde gizlemiştir. Bu tersine çakılmış nal ve Allah’nın mekridir. Bu suretle işi ayırt edenler ve Allah’nın nurıyle bakıp görenler, hali görenler ve görünüşe aldananlardan ayrılır. Allah “hanginiz daha iyi iş yapacak diye imtihan eder” buyurmuştur.
در بیان آنک لطف حق را همه کس داند و قهر حق را همه کس داند و همه از قهر حق گریزانند و به لطف حق در آویزان اما حق تعالی قهرها را در لطف پنهان کرد و لطفها را در قهر پنهان کرد نعل بازگونه و تلبیس و مکرالله بود تا اهل تمیز و ینظر به نور الله از حالی‌بینان و ظاهربینان جدا شوند کی لیبلوکم ایکم احسن عملا
Bir derviş bir dervişe “Allah’yı nasıl gördün, söyle” dedi. 420
گفت درویشی به درویشی که تو ** چون بدیدی حضرت حق را بگو
Derviş dedi: Neliksiz, niteliksiz gördüm. Fakat söze getirebilmek için onu kısa bir örnekle anlatayım.
گفت بی‌چون دیدم اما بهر قال ** بازگویم مختصر آن را مثال
Gördüm ki sol yanında bir ateş, sağ yanında da bir kevser ırmağı vardı.
دیدمش سوی چپ او آذری ** سوی دست راست جوی کوثری
Solunda cihanı yakıp yandıran müthiş bir ateş, sağında güzelim bir ırmak.
سوی چپش بس جهان‌سوز آتشی ** سوی دست راستش جوی خوشی
Bir kısım halk o ateşe el atmış, bir kısım halkta o kevsere ulaşacağından neşeli ve sarhoş.
سوی آن آتش گروهی برده دست ** بهر آن کوثر گروهی شاد و مست
Fakat bu, her kötü kişiyle her bahtı yaver olanı şaşırtacak pek aykırı ve acayip bir oyundu. 425
لیک لعب بازگونه بود سخت ** پیش پای هر شقی و نیکبخت
Kim o ateşe, kıvılcıma atılıyorsa öbür yandaki sudan baş çıkarıyordu.
هر که در آتش همی رفت و شرر ** از میان آب بر می‌کرد سر
Kim suya atılıyorsa derhal kendisini ateş içinde buluyordu.
هر که سوی آب می‌رفت از میان ** او در آتش یافت می‌شد در زمان
Kim sağ yana gidiyor, o güzelim suya dalıyorsa sol taraftaki ateş içinden baş göstermedeydi.
هر که سوی راست شد و آب زلال ** سر ز آتش بر زد از سوی شمال
Sol yandaki ateşe dalansa sağ yandan çıkmaktaydı.
وانک شد سوی شمال آتشین ** سر برون می‌کرد از سوی یمین
Bunun sırrını pek az kişi anlıyor, hasılı o ateşe pek az kişi atlıyordu. 430
کم کسی بر سر این مضمر زدی ** لاجرم کم کس در آن آتش شدی
Ancak başına devlet saçısı saçılan, suyu bırakıp ateşe kaçıyordu.
جز کسی که بر سرش اقبال ریخت ** کو رها کرد آب و در آتش گریخت
Halk eldeki hazır zevki mabut edinmiştir. Hulâsa halk, bu oyunu kaybetmiş, bu oyunda zarar girmiştir.
کرده ذوق نقد را معبود خلق ** لاجرم زین لعب مغبون بود خلق
Bölük, bölük saf, saf hırslarına uyanlar, ateşten çekinmede, suya kaçmada.
جوق‌جوق وصف صف از حرص و شتاب ** محترز ز آتش گریزان سوی آب
Fakat suya dalan, ateşten baş göstermede. Ey hakikatten haberi olmayan, ibret al, ibret!
لاجرم ز آتش برآوردند سر ** اعتبارالاعتبار ای بی‌خبر
Ateş, ey bön ahmaklar, ben ateş değilim, makbul bir kaynağım. 435
بانگ می‌زد آتش ای گیجان گول ** من نیم آتش منم چشمه‌ی قبول
A gözsüzler sizin gözünüzü bağlamışlar. Bana gelin, kıvılcımlarımdan kaçmayın.
چشم‌بندی کرده‌اند ای بی‌نظر ** در من آی و هیچ مگریز از شرر
Ey Halil burada ne kıvılcım vardır, ne duman. Bu görünen şey, ancak Nemrud’un büyüsü, hilesi demekteydi.
ای خلیل اینجا شرار و دود نیست ** جز که سحر و خدعه‌ی نمرود نیست
Sen de Halil gibi akıllıysan ateş senin soyundur, sen bir pervanesin.
چون خلیل حق اگر فرزانه‌ای ** آتش آب تست و تو پروانه‌ای
Pervanenin canı keşke binlerce kanadım olsaydı da,
جان پروانه همی‌دارد ندا ** کای دریغا صد هزارم پر بدی
Mahrem olmayanların körlüklerine rağmen amansız bir surette ateşlere yansaydı.440
تا همی سوزید ز آتش بی‌امان ** کوری چشم و دل نامحرمان
Bilgisiz kişi, eşekliğinden bana acır, bense bilgi ve görgü sahibi olduğumdan ona acırım diye bağırıp durur.
بر من آرد رحم جاهل از خری ** من برو رحم آرم از بینش‌وری
Hele şu suların bile canı olan ateş yok mu? Pervanenin işi bizim işimizin aksi.
خاصه این آتش که جان آبهاست ** کار پروانه به عکس کار ماست
O nur görür ateşe atılır, gönül de ateş görür, nura dalar.
او ببینند نور و در ناری رود ** دل ببیند نار و در نوری شود
Ulu Allah’nın, Halil evladı kimdir, göresin diye böyle oyunları vardır.
این چنین لعب آمد از رب جلیل ** تا ببینی کیست از آل خلیل
Ateşe su şeklini vermişler, ateşin içinde de bir kaynaktır coşturmuşlardır. 445
آتشی را شکل آبی داده‌اند ** واندر آتش چشمه‌ای بگشاده‌اند
Bir büyücü büyüsüyle bir topluluk içinde pirinçle dolu sahanı, akreplerle dolu gösterir.
ساحری صحن برنجی را به فن ** صحن پر کرمی کند در انجمن
Evi, büyüsü ve nefesiyle akreplerle dolmuş gösterir ama onlar, sahici akrep değildir ki.
خانه را او پر ز کزدمها نمود ** از دم سحر و خود آن کزدم نبود
Büyücü bunun gibi yüzlerce hüner gösterdikten sonra artık düşün, büyücüyü yaratan, neler yapmaz?
چونک جادو می‌نماید صد چنین ** چون بود دستان جادوآفرین
Hasılı Allah büyüsü ile zaman, zaman nice kişiler, karı gibi alta yatmışlardır!
لاجرم از سحر یزدان قرن قرن ** اندر افتادند چون زن زیر پهن
Büyücüler ona kuldur, köledir. Hepsi de yont kuşu gibi tuzağa düşmüşlerdir.450
ساحرانشان بنده بودند و غلام ** اندر افتادند چون صعوه به دام
Kendine gel de dalgalara benzer hilelerin nasıl baş aşağı olduğunu Kuran’ı okuyup anla, sihri halali gör.
Ben Firavun değilim ki Nil’e gideyim. Ben, Halil gibi ateşe giderim.
من نیم فرعون کایم سوی نیل ** سوی آتش می‌روم من چون خلیل
O ateş değildir, duru bir sudur. Halbuki öbürü hileyle ateş gibi bir su görünmededir.
نیست آتش هست آن ماء معین ** وآن دگر از مکر آب آتشین
İyi şeyleri caiz gören o Peygamber, ne de güzel söyledi: Bir zerre aklın oruçtan da yeğdir, namazdan da.
پس نکو گفت آن رسول خوش‌جواز ** ذره‌ای عقلت به از صوم و نماز
Çünkü, aklın cevherdir, bu ikisiyse araz. Bu ikisi, yani namaz ve oruç, onun tam olmasıyla farz olur. 455
زانک عقلت جوهرست این دو عرض ** این دو در تکمیل آن شد مفترض
Bu suretle de o aynanın cilalanması, ibadetle gönlün arınması mümkün olur.
تا جلا باشد مر آن آیینه را ** که صفا آید ز طاعت سینه را
Fakat ayna aslından bozuksa onu cilalamak güçtür, zor cilalanır.
لیک گر آیینه از بن فاسدست ** صیقل او را دیر باز آرد به دست
Cilalanabilecek seçilmiş aynaysa az bir cila ile parlar, azıcık bir cila ona kafidir.
وان گزین آیینه که خوش مغرس است ** اندکی صیقل گری آن را بس است
Mutezile, akıllar esasen birdir, buçukluk azlık, bilgiden, uğraşmadan ve sınamadan meydana gelir derler. Onların hilafına olarak akılların, yaradılışta birbirine uygun olmaması
تفاوت عقول در اصل فطرت خلاف معتزله کی ایشان گویند در اصل عقول جز وی برابرند این افزونی و تفاوت از تعلم است و ریاضت و تجربه
Akıllardaki bu aykırılık, bil ki mertebe bakımından yerden göğe kadardır.
این تفاوت عقلها را نیک دان ** در مراتب از زمین تا آسمان
Akıl vardır güneş gibi. Akıl vardır, zuhre yıldızından da aşağıdır, yıldız akmasından da. 460
هست عقلی هم‌چو قرص آفتاب ** هست عقلی کمتر از زهره و شهاب
Akıl vardır, bir sarhoş mumu gibi, akıl vardır, bir ateş kıvılcımı gibi.
هست عقلی چون چراغی سرخوشی ** هست عقلی چون ستاره‌ی آتشی
O güneş gibi aklın önünden bulut kalktı mı Allah’nın nurunu gören akıllar faydalanırlar.
زانک ابر از پیش آن چون وا جهد ** نور یزدان‌بین خردها بر دهد