Bütün devirlerde gelip geçenlerin toplandıkları yer, bayrağın dibidir, orası ne güzel bir topluluk yeridir. Tanrı “ Her şey tapımızda toplanır” der. Tanrı topluluk yeridir.
مجمع و پای علم ماوی القرون ** هست حق کل لدینا محضرون
Resimler ister haberdar olsunlar, ister olmasınlar, hepsi de ressamın elinde toplanır.
نقش‌ها گر بی‌خبر گر با خبر ** در کف نقاش باشد محتصر
O nişansız Tanrı anbean onların düşünce sahifesinde bir şeyler yazar, yazdıklarından bir kısmını siler durur.
دم به دم در صفحه‌ی اندیشه‌شان ** ثبت و محوی می‌کند آن بی‌نشان
خشم می‌آرد رضا را می‌برد ** بخل می‌آرد سخا را می‌برد
Aklım fikrim, zihnim yarım lahza bile bu yazıyı bozmadan hali değil.3335
نیم لحظه مدرکاتم شام و غدو ** هیچ خالی نیست زین اثبات و محو
Testici testi ile uğraşıp durdukça testi hiç kendiliğinden genişleyebilir, büyür mü?
کوزه‌گر با کوزه باشد کارساز ** کوزه از خود کی شود پهن و دراز
Tahta dülgerin elindedir. Yoksa nasıl olur da kesilir, yahut başka bir tahtayla birleşir?
چوب در دست دروگر معتکف ** ورنه چون گردد بریده و متلف
Kumaş, bir terzinin elinde olmadıkça kendiliğinden nasıl dikilir yahut biçilir?
جامه اندر دست خیاطی بود ** ورنه از خود چون بدوزد یا درد
Su kabı, ey akıllı adam sakanın elindedir. Öyle olmasa kendi kendine nasıl dolar, boşalır?
مشک با سقا بود ای منتهی ** ورنه از خود چون شود پر یا تهی
Sen de her an dolmada boşalmadasın. Bil ki onun sanat elindesin.3340
هر دمی پر می‌شوی تی می‌شوی ** پس بدانک در کف صنع ویی
Gözündeki bu bağ kalktı mı sanatın sanatkarın elinde halden hale girmekte olduğunu anlarsın.
چشم‌بند از چشم روزی کی رود ** صنع از صانع چه سان شیدا شود
Gözün varsa kendi gözünle bir bak. Hiçbir şeyden haberi olmayan bir ahmağın gözüyle bakma.
چشم‌داری تو به چشم خود نگر ** منگر از چشم سفیهی بی‌خبر
Kulağın varsa kendi kulağınla dinle duy. Neden sersemlerin kulağına kapılıyorsun?
گوش داری تو به گوش خود شنو ** گوش گولان را چرا باشی گرو
Taklide uymaksızın bakmayı adet edin, kendi aklını koru, onu düşün sen.
بی ز تقلیدی نظر را پیشه کن ** هم برای عقل خود اندیشه کن
(BASLIK YOK)
دیدن خوارزمشاه رحمه الله در سیران در موکب خود اسپی بس نادر و تعلق دل شاه به حسن و چستی آن اسپ و سرد کردن عمادالملک آن اسپ را در دل شاه و گزیدن شاه گفت او را بر دید خویش چنانک حکیم رحمةالله علیه در الهی‌نامه فرمود چون زبان حسد شود نخاس یوسفی یابی از گزی کرباس از دلالی برادران یوسف حسودانه در دل مشتریان آن چندان حسن پوشیده شد و زشت نمودن گرفت کی و کانوا فیه من الزاهدین
Bir beyin pek güzel bir atı vardı. Padişahın at sürülerinde eşi yoktu.3345
بود امیری را یکی اسپی گزین ** در گله‌ی سلطان نبودش یک قرین
Bir gün o ata binip padişahın alayına katıldı. Harzemşah’ın gözü, ansızın ona ilişti.
او سواره گشت در موکب به گاه ** ناگهان دید اسپ را خوارزمشاه
Atın çalımı, rengi padişahın gözünü aldı. Dönünceye kadar o attan gözünü ayıramadı.
چشم شه را فر و رنگ او ربود ** تا به رجعت چشم شه با اسپ بود
Hangi uzvuna baksa öbüründen daha güzel görünüyordu.
بر هر آن عضوش که افکندی نظر ** هر یکش خوشتر نمودی زان دگر
Çevikliğinden, güzelliğinden ruhaniyetinden başka Tanrı ona eşsiz bir güzellik vermişti.
غیر چستی و گشی و روحنت ** حق برو افکنده بد نادر صفت
Padişah aklıyla şöyle bir, araştırdı. Bu nedir ki aklımı çeldi? Dedi.3350
پس تجسس کرد عقل پادشاه ** کین چه باشد که زند بر عقل راه
Gözüm böyle atları çok gördü, toktur, ganidir. Belki böyle güneş gibi iki yüz at görmüş, aydınlanmıştır.
چشم من پرست و سیرست و غنی ** از دو صد خورشید دارد روشنی
Şahların ruhları bence beydaktır. Böyle olduğu halde nasıl olur da bir yarım at, haksız olarak gözümü çeler?
ای رخ شاهان بر من بیذقی ** نیم اسپم در رباید بی حقی
Yoksa büyücüleri yaratan bir büyü mü yaptı? Bu, onun çekişi olmalı, atın hassası değil.
جادوی کردست جادو آفرین ** جذبه باشد آن نه خاصیات این
Fatiha okudu, bir hayli lahavle çekti. Fakat okuduğu fatiha gönlündeki derdi çoğalttı.
فاتحه خواند و بسی لا حول کرد ** فاتحه‌ش در سینه می‌افزود درد
Çünkü padişahı çeken zaten fatihaydı. Fatiha bir muradın olmasında, bir kötülükten kurtulmada birebirdir, ama onu bu derde sokan, fatihanın sahibi Tanrıydı.3355
زانک او را فاتحه خود می‌کشید ** فاتحه در جر و دفع آمد وحید
Göze bir başkasını gösterirse bu onun işidir. Gözden kendisinden başkası kaybolur, göz yalnız Hakk’ı görürse bu da onun uyandırmasıdır.
گر نماید غیر هم تمویه اوست ** ور رود غیر از نظر تنبیه اوست
Padişah, iyice anladı ki gönlünün akması Tanrıdan. Tanrının işi her an eşsiz örneksiz şeyler yaratmaktır.
پس یقین گشتش که جذبه زان سریست ** کار حق هر لحظه نادر آوریست
Onun hilesiyle taştan öküze , taştan ata tapar, secde ederler.
اسپ سنگین گاو سنگین ز ابتلا ** می‌شود مسجود از مکر خدا
Kafire göre putun bir ikincisi olamaz. Halbuki putta ne bir kudret vardır, ne bir ruhaniyet.
پیش کافر نیست بت را ثانیی ** نیست بت را فر و نه روحانیی
Öyle olduğu halde o gizliden gizli gönülleri çekip duran nedir? O, bu aleme başka bir alemden parlamadadır.3360
چست آن جاذب نهان اندر نهان ** در جهان تابیده از دیگر جهان
Bu pusuyu akıl da görmez can da. Ben göremiyorum sen görebiliyorsan gör.
عقل محجوبست و جان هم زین کمین ** من نمی‌بینم تو می‌توانی ببین
Harzemşah, gezintiden dönünce saltanat erkanının ileri gelenlerine sırrını açtı.
چونک خوارمشه ز سیران باز گشت ** با خواص ملک خود هم‌راز گشت
Derhal, çavuşlara o atı. Beyden alıp getirmelerini emretti.
پس به سرهنگان بفرمود آن زمان ** تا بیارند اسپ را زان خاندان
Çavuşlar ateş gibi koşup vardılar. Dağ gibi olan o bey yüne döndü adeta.
هم‌چو آتش در رسیدند آن گروه ** هم‌چو پشمی گشت امیر هم‌چو کوه
Dertten elemden canı ağzına geldi. imadülmülk’ten başka derdine derman olacak kimseyi göremedi.3365
جانش از درد و غبین تا لب رسید ** جز عمادالملک زنهاری ندید
İmadülmülk onun bayrağıydı. Herkes onun altına gelirdi; her zulüm gören dertten ölüm haline gelen koşar, ona başvururdu.
که عمادالملک بد پای علم ** بهر هر مظلوم و هر مقتول غم
Ulular içinde ondan daha saygılısı ondan daha üstünü yoktu. Padişahın tapısında adeta bir peygamberdi.
محترم‌تر خود نبد زو سروری ** پیش سلطان بود چون پیغامبری
Vezirliğe tamahı yoktu. Soyu sopu temizdi zahitti, ibadet ehliydi, geceleri kalkar, Tanrıya ibadette bulunurdu, cömertlikte de sanki bir hatemdi.
بی‌طمع بود او اصیل و پارسا ** رایض و شب‌خیز و حاتم در سخا
Rey ve tedbiri pek kutluydu. Her hususta reyi sınanmıştı.
بس همایون‌رای و با تدبیر و راد ** آزموده رای او در هر مراد
Can vermede de cömertti. Mal vermede de. Yeni ay gibi gayb güneşini dilerdi.3370
هم به بذل جان سخی و هم به مال ** طالب خورشید غیب او چون هلال
Beylikte garipti kimsesizdi. Yokluk ve Tanrı sevgisi sıfatlarında gizlenmişti.
در امیری او غریب و محتبس ** در صفات فقر وخلت ملتبس
Her ihtiyaç sahibine baba gibiydi. Padişahın tapısında şefaatçiydi her zararı def ederdi.
بوده هر محتاج را هم‌چون پدر ** پیش سلطان شافع و دفع ضرر
Kötüleri, Tanrı hilmi gibi örterdi. Hasılı huyu halkın huyundan bambaşka ve tamamıyla aykırıydı.
مر بدان را ستر چون حلم خدا ** خلق او بر عکس خلقان و جدا
Kaç kere vezirliği bırakıp ibadet için yalnızca dağlara yönelmişti de padişah yüzlerce niyazlarda bulunarak onu önlemişti.
بارها می‌شد به سوی کوه فرد ** شاه با صد لابه او را دفع کرد
Her an yüzlerce suça şefaat etse padişah ondan utanır şefaatini kabul ederdi.3375
هر دم ار صد جرم را شافع شدی ** چشم سلطان را ازو شرم آمدی
O bey adalet ve insaf sahibi imadülmülk’ ün yanına baş açık bir halde koştu, başına topraklar serpiyordu.
رفت او پیش عماد الملک راد ** سر برهنه کرد و بر خاک اوفتاد
Dedi ki : Haremde neyim var neyim yoksa hepsini alsın yağmacılara buyursun, varımı yoğumu yağma ettirsin.
که حرم با هر چه دارم گو بگیر ** تا بگیرد حاصلم را هر مغیر
Fakat şu bir tek at yok mu o benim canımdır. Ey beni seven hayrımı isteyen! İyice bil ki onu alırsa öldüm ben.
این یکی اسپست جانم رهن اوست ** گر برد مردم یقین ای خیردوست
Bu atı elimden alırsa muhakkak biliyorum ki yaşayamam artık.
گر برد این اسپ را از دست من ** من یقین دانم نخواهم زیستن
Tanrı sana bu yakınlığı ihsan etmiş ey Mesih hemen elinle başımı okşa.3380
چون خدا پیوستگیی داده است ** بر سرم مال ای مسیحا زود دست