- O arkı o derece aç ki her an Mesneviyi, ancak ve ancak mâna denizi göresin.
- فرجه کن چندانک اندر هر نفس ** مثنوی را معنوی بینی و بس
- Yel, derenin üzerindeki saman çöplerini temizledi mi su, tek renkliliğini meydana çıkarır.
- باد که را ز آب جو چون وا کند ** آب یک‌رنگی خود پیدا کند
- Sen Mesnevide ter-ü taze mercan dallarını gör, can suyundan bitmiş meyveleri seyret. 70
- شاخهای تازه‌ی مرجان ببین ** میوه‌های رسته ز آب جان ببین
- Söz, harften, sesten ve soluktan ayrıldı mı hepsini bırakır, deniz kesilir.
- چون ز حرف و صوت و دم یکتا شود ** آن همه بگذارد و دریا شود
- Harfi söyleyen de, duyan da, hattâ harfler de, bu üçü de sonunda can olur.
- حرف‌گو و حرف‌نوش و حرفها ** هر سه جان گردند اندر انتها
- Ekmek veren, ekmek alan ve pak ekmek, suretlerden kurtulur, toprak olur.
- نان‌دهنده و نان‌ستان و نان‌پاک ** ساده گردند از صور گردند خاک
- Fakat mânaları, yine birbirinden ayrı olarak ve daimî bir surette üç makamdadır.
- لیک معنیشان بود در سه مقام ** در مراتب هم ممیز هم مدام
- Suret toprak olur ama mâna olmaz. Kim, olur derse de ki: Hayır buna imkân yok. 75
- خاک شد صورت ولی معنی نشد ** هر که گوید شد تو گویش نه نشد
- Ruh âleminde gâh suretten kaçarak, gâh surete bürünerek üçü de beklerler.
- در جهان روح هر سه منتظر ** گه ز صورت هارب و گه مستقر
- Suretlere gidin diye emir gelir, giderler. Yine onun emri ile suretlerden ayrılırlar.
- امر آید در صور رو در رود ** باز هم از امرش مجرد می‌شود
- Hâsılı “Halk da onundur, emir de” sırrını bil. Halk, surettir, emir de o surete binen can.
- پس له الخلق و له الامرش بدان ** خلق صورت امر جان راکب بر آن
- Binek de padişahın buyruğundadır, binen de. Cisim kapıdadır, can huzurda.
- راکب و مرکوب در فرمان شاه ** جسم بر درگاه وجان در بارگاه
- Su, testiye dolmak istedi mi padişah, can askerine binin diye emreder. 80
- چونک خواهد که آب آید در سبو ** شاه گوید جیش جان را که ارکبوا
- Sonra yine canları yücelere çekmek diledi mi padişah nakiplerinden ses gelir: İnin!
- باز جانها را چو خواند در علو ** بانگ آید از نقیبان که انزلوا
- Bundan öte söz inceldi. Ateşi azalt, odunu çok atma.
- بعد ازین باریک خواهد شد سخن ** کم کن آتش هیزمش افزون مکن
- Atma da küçücük çömlek kaynamasın. Anlayış çömlekleri pek küçük ve pek yufka.
- تا نجوشد دیگهای خرد زود ** دیگ ادراکات خردست و فرود
- Noksandan münezzeh Allah, bir elmalık meydana getirmede, onları ağaçlara, yapraklara benzeyen harfler içinde gizlemede.
- پاک سبحانی که سیبستان کند ** در غمام حرفشان پنهان کنند
- Bu ses, harf ve dedikodu ağaçlığı arasında elmadan ancak bir koku alınabilir. 85
- زین غمام بانگ و حرف و گفت و گوی ** پرده‌ای کز سیب ناید غیر بوی
- Bari sen de bu kokuyu aklına iyice çek, bu kokuyu iyice al da seni kulağından tutup asla kadar götürsün.
- باری افزون کش تو این بو را به هوش ** تا سوی اصلت برد بگرفته گوش
- Nezle olmamaya, koku almaya bak. Halkın yelinden, nefesinden bedenini ört.
- بو نگه‌دار و بپرهیز از زکام ** تن بپوش از باد و بود سرد عام
- Onların havaları, kış rüzgârlarından da soğuktur. Örtün, bürün de burnuna girmesin.
- تا نینداید مشامت را ز اثر ** ای هواشان از زمستان سردتر
- Onlar, cansız, donmuş kişilerdir. Nefesleri, karlı dağlardan gelir.
- چون جمادند و فسرده و تن‌شگرف ** می‌جهد انفاسشان از تل برف
- Fakat yeryüzü bu karlı kefene büründü mü durma, hemen Hüsameddin’in güneş kılıcını vur. 90
- چون زمین زین برف در پوشد کفن ** تیغ خورشید حسام‌الدین بزن
- Derhal doğudan Allah kılıcını çek, o doğuyla bu tapıyı ısıt.
- هین بر آر از شرق سیف‌الله را ** گرم کن زان شرق این درگاه را
- Güneş, karı hançerledi mi dağlardan ovalardan seller yürür.
- برف را خنجر زند آن آفتاب ** سیلها ریزد ز کهها بر تراب
- Çünkü o, ne doğudadır, ne batıda. Gece gündüz müneccimle savaşır durur.
- زانک لا شرقیست و لا غربیست او ** با منجم روز و شب حربیست او
- Neden der, benden başka ve yol göstermeyen yıldızları bayağılık ve körlük yüzünden kıble edindin?
- که چرا جز من نجوم بی‌هدی ** قبله کردی از لیمی و عمی
- Kuran’da o emin erin “Ben batanları sevmem” sözü hoşuna gitmedi. 95
- تا خوشت ناید مقال آن امین ** در نبی که لا احب الا فلین
- Ayın önüne geçtin, beline eleğim sağmadan kulluk kemerini bağladın da o yüzden ayın ikiye bölünüşünden incindin.
- از قزح در پیش مه بستی کمر ** زان همی رنجی ز وانشق القمر
- “Güneş dürülür” âyetini inkâr edersin. Çünkü sence güneş, en yüce bir mertebedir.
- منکری این را که شمس کورت ** شمس پیش تست اعلی‌مرتبت
- Havanın değişmesini yıldızların tesirinden bilirsin de “And olsun yıldıza, indiği zaman” âyetinden hoşlanmazsın.
- از ستاره دیده تصریف هوا ** ناخوشت آید اذا النجم هوی
- Ay, ekmekten de tesirli değildir ya. Nice ekmek vardır ki adamın can damarını koparır.
- خود مثرتر نباشد مه ز نان ** ای بسا نان که ببرد عرق جان
- Zühre, sudan daha tesirli değildir ya. Nice su vardır ki bedeni harap eder. 100
- خود مثرتر نباشد زهره زآب ** ای بسا آبا که کرد او تن خراب
- Fakat onun sevgisi senin canındadır da onun için dostun öğüdü bir kulağından girer, bir kulağından çıkar.
- مهر آن در جان تست و پند دوست ** می‌زند بر گوش تو بیرون پوست
- Fakat bil ki senin öğüdün de bize tesir etmez, bizim öğüdümüz de sana!
- پند ما در تو نگیرد ای فلان ** پند تو در ما نگیرد هم بدان
- Meğer ki göklerin anahtarları elinde olan sevgiliden sana hususi bir anahtar ihsan edile.
- جز مگر مفتاح خاص آید ز دوست ** که مقالید السموات آن اوست
- Bu söz, yıldıza benzer, aya benzer. Fakat Allah buyruğu olmaksızın tesir etmez.
- این سخن هم‌چون ستاره‌ست و قمر ** لیک بی‌فرمان حق ندهد اثر
- Bu cihetsiz yıldız, yalnız vahiy arayan kulaklara tesir eder. 105
- این ستاره‌ی بی‌جهت تاثیر او ** می‌زند بر گوشهای وحی‌جو
- Cihetten cihetsizlik âlemine gelin de sizi kurdu paralamasın der.
- کی بیایید از جهت تا بی‌جهات ** تا ندراند شما را گرگ مات
- Onun yıldızlar saçan pırıltısı karşısında şu dünya güneşi, bir yarasaya benzer.
- آنچنان که لمعه‌ی درپاش اوست ** شمس دنیا در صفت خفاش اوست
- Yedi mavi gök, onun kulluğundadır. Bir çavuşa benzeyen ay, onun derdiyle yanmada, erimededir.
- هفت چرخ ازرقی در رق اوست ** پیک ماه اندر تب و در دق اوست
- Zühre, bir şey soracak oldu mu ona el atar, Müşteri can nakdini eline alıp huzurunda durur.
- زهره چنگ مسله در وی زده ** مشتری با نقد جان پیش آمده
- Zühal, onun elini öpme havasındadır ama kendisini bu devlete lâyık görmez. 110
- در هوای دستبوس او زحل ** لیک خود را می‌نبیند از محل
- Merih onun yüzünden elini ayağını incitmiş, Utarit onun vasfından yüzlerce kalem kırmıştır.
- دست و پا مریخ چندین خست ازو ** وآن عطارد صد قلم بشکست ازو
- Bütün bu yıldızlar, müneccimle, ey canı bırakıp rengi seçen!
- با منجم این همه انجم به جنگ ** کای رها کرده تو جان بگزیده رنگ
- Can odur,bizse hep rengiz, sayılar ve yazılarız. Onun düşünce yıldızı, bütün yıldızların canıdır diye savaşmaktadır.
- جان ویست و ما همه رنگ و رقوم ** کوکب هر فکر او جان نجوم
- Düşünce de nerede? O makam, tamamıyla pâk nurdur. Ey düşüncelere kapılan, bu düşünce lâfı senin için söylenmiştir.
- فکر کو آنجا همه نورست پاک ** بهر تست این لفظ فکر ای فکرناک
- Her yıldızın yücelerde bir evi vardır ama bizim yıldızımız, hiçbir eve sığmaz. 115
- هر ستاره خانه دارد در علا ** هیچ خانه در نگنجد نجم ما
- Yeri, yurdu yakan şey, nasıl olur da mekâna sığar? Haddi olmayan nur, nasıl olur da hadde girer?
- جای سوز اندر مکان کی در رود ** نور نامحدود را حد کی بود
- Fakat sevdalı ve bir zayıf kişi anlasın diye bir örnek verir, bir suretle tasvir ederler.
- لیک تمثیلی و تصویری کنند ** تا که در یابد ضعیفی عشقمند