Hele pek aydın olan bu güneşin karşısında her delil hakikatte yol vurucudur.
پیش این خورشید کو بس روشنیست ** در حقیقت هر دلیلی ره‌زنیست
Çalgıcı ,Türk beyinin meclisinde şu gazeli okumaya başladı: Gül müsün,süsen mi,yoksa ay mı? Bilmiyorum ki ,bu perişan âşıktan ne istersin ? Bilmem ki...Türk beyi bunu duyunca ”Bildiğini söyle be!” diye bağırdı, çalgıcı da ona cevap verdi.
حکایت آن مطرب کی در بزم امیر ترک این غزل آغاز کرد گلی یا سوسنی یا سرو یا ماهی نمی‌دانم ازین آشفته‌ی بی‌دل چه می‌خواهی نمی‌دانم و بانگ بر زدن ترک کی آن بگو کی می‌دانی و جواب مطرب امیر را
مطرب آغازید پیش ترک مست ** در حجاب نغمه اسرار الست
Bilmem ki ay mısın, put mu? Bilmem ki benden ne istersin?
من ندانم که تو ماهی یا وثن ** من ندانم تا چه می‌خواهی ز من
Bilmem ki sana nasıl hizmet edeyim? Susup oturayım mı, yoksa söyleyeyim mi?705
می‌ندانم که چه خدمت آرمت ** تن زنم یا در عبارت آرمت
Şaşılacak şey şu: Hem benden ayrı değilsin, hem de ben neredeyim, sen neredesin? Bunu bir türlü bilmiyorum.
این عجب که نیستی از من جدا ** می‌ندانم من کجاام تو کجا
Bilmiyorum beni nasıl çekiyor da bazen karalar da yürütüyor, bazen kan denizlerine gark ediyorsun.
می‌ندانم که مرا چون می‌کشی ** گاه در بر گاه در خون می‌کشی
Böylece ağzını açıp bilmem, bilmiyorum demeye girişti, boyuna bu lâfı söylüyordu.
هم‌چنین لب در ندانم باز کرد ** می‌ندانم می‌ندانم ساز کرد
Bilmiyorum sözü haddi aşınca Türkümüz kızdı, kızıştı.
چون ز حد شد می‌ندانم از شگفت ** ترک ما را زین حراره دل گرفت
Yerinden fırlayıp topuzunu çekti, çalgıcının başına çöktü.710
برجهید آن ترک و دبوسی کشید ** تا علیها بر سر مطرب رسید
Hemen bir çavuş koşup topuzu yakaladı, çalgıcıyı öldürmek size yaraşmaz dedi.
گرز را بگرفت سرهنگی بدست ** گفت نه مطرب کشی این دم بدست
Türk dedi ki: Bu sayısız tekerlemesi, kafamı şişirdi, bari ben onun kafasını ezeyim de görsün!
گفت این تکرار بی حد و مرش ** کوفت طبعم را بکوبم من سرش
A kaltaban, bilmiyorsan nane yeme... Biliyorsan ne söyleyeceksen söyle.
قلتبانا می‌ندانی گه مخور ** ور همی‌دانی بزن مقصود بر
A ahmak bildiğini söyle bari de bilmiyorum, bilmiyorum deyip durma.
آن بگو ای گیج که می‌دانیش ** می‌ندانم می‌ندانم در مکش
Ben; neredensin, nerelisin be adam? diye soruyorum. Sen, ne Herat’lıyım ne Belh’li...715
من بپرسم کز کجایی هی مری ** تو بگویی نه ز بلخ و نه از هری
Ne Bağdat’lıyım, ne Musul’lu, ne de Tıraz’lı diyor, ne, ne diye uzatıp duruyorsun.
نه ز بغداد و نه موصل نه طراز ** در کشی در نی و نی راه دراز
Nereliysen söyle bari de kurtul. Burada meramını söylememek aptallıktır.
خود بگو من از کجاام باز ره ** هست تنقیح مناط اینجا بله
Yahut da sana ne yedin diye soruversem ne şarap içtim, ne kebap yedim...
یا بپرسیدم چه خوردی ناشتاب ** تو بگویی نه شراب و نه کباب
Ne et yedim, ne tirit, ne de mercimek diyorsun. Ne yediysen yalnız onu söyle, kâfi.
نه قدید و نه ثرید و نه عدس ** آنچ خوردی آن بگو تنها و بس
Sözü uzun uzun gevelemek neden? Çalgıcı dedi ki: Maksadım gizli.720
این سخن‌خایی دراز از بهر چیست ** گفت مطرب زانک مقصودم خفیست
Senin nefyetmenden, yoktur demenden ispat senden ürküp kaçmada. Var olanı bir türlü bulamıyorsun. İspattan bir koku alasın diye nefyettim, bilmiyorum dedim.
می‌رمد اثبات پیش از نفی تو ** نفی کردم تا بری ز اثبات بو
Bu sazı, nefiyle nağmelendirdim. Ölünce de ölüm, sana yaşayış sırlarını söyler.
در نوا آرم بنفی این ساز را ** چون بمیری مرگ گوید راز را
Peygamberin ”Ölmeden önce ölün” hadîsinin tefsiri Dirilik istersen dostum , ölmeden önce öl. İdris böyle ölümle öldü de bizce cennetlik oldu.
تفسیر قوله علیه‌السلام موتوا قبل ان تموتوا بمیر ای دوست پیش از مرگ اگر می زندگی خواهی کی ادریس از چنین مردن بهشتی گشت پیش از ما
Bir haylidir can çekiştin ama hâlâ perde arkasındasın. Çünkü bir türlü ölemedin; halbuki ölüm, asıldı.
جان بسی کندی و اندر پرده‌ای ** زانک مردن اصل بد ناورده‌ای
Ölmedikçe can çekişmen, sona ermez. Merdiven tamamlanmadıkça dama çıkamazsın.
تا نمیری نیست جان کندن تمام ** بی‌کمال نردبان نایی به بام
Yüz ayak merdivenin iki basamağı noksan olsa dama çıkmak isteyen çıkamaz, dama nâmahrem kesilir.725
چون ز صد پایه دو پایه کم بود ** بام را کوشنده نامحرم بود
Yüz kulaç ipin bir kulacı eksik olsa kovaya kuyu suyunun dolmasına imkân yoktur.
چون رسن یک گز ز صد گز کم بود ** آب اندر دلو از چه کی رود
Bu gemi, yükünden artık olan son batmanı da yüklemezse batmaz beyim.
غرق این کشتی نیابی ای امیر ** تا بننهی اندرو من الاخیر
Son yüklenen yükü asıl bil, ne iş yaparsa o yapar. Vesvese ve azgınlık gemisini o batırır.
من آخر اصل دان کو طارقست ** کشتی وسواس و غی را غارقست
Akıl gemisi battı mı insan, bu gök kubbeye güneş kesilir.
آفتاب گنبد ازرق شود ** کشتی هش چونک مستغرق شود
Ölmediğin için can çekişmen uzadı. Ey Tıraz mumu, sabahleyin sön, öl.730
چون نمردی گشت جان کندن دراز ** مات شو در صبح ای شمع طراز
Yıldızlarımız gizlenmedikçe can güneşi, bil ki gizlidir.
تا نگشتند اختران ما نهان ** دانک پنهانست خورشید جهان
Topuzu kendine vur da benliğini darmadağın et. Çünkü bu ten gözü, kulağa tıkanmış pamuğa benzer.
گرز بر خود زن منی در هم شکن ** زانک پنبه‌ی گوش آمد چشم تن
Ey alçak, bende, benim hareketlerimde gördüğün benlik, senin benliğinin aksidir. Sen, kendi kendine topuz vurmadasın.
گرز بر خود می‌زنی خود ای دنی ** عکس تست اندر فعالم این منی
Benim suretimde kendi aksini görmüş kendinle boğazlaşmak için coşmuş, köpürmüşsün.
عکس خود در صورت من دیده‌ای ** در قتال خویش بر جوشیده‌ای
Hani o aslan da kuyuda kendi aksini görmüştü de düşmanı sanıp saldırmıştı ya, onun gibi işte.735
هم‌چو آن شیری که در چه شد فرو ** عکس خود را خصم خود پنداشت او
Yok demek, şüphe yok ki var olanın varlığın zıddıdır. Yok, diyorum, bilmem diyorum, sen de bu zıtla, zıddı olan varı ve varlığı birazcık anla artık.
نفی ضد هست باشد بی‌شکی ** تا ز ضد ضد را بدانی اندکی
Bu zamanda zıddı nefyetmeden başka anlatış çaresi yok.Bu âlemde bir an bile yok ki tuzak olmasın.
این زمان جز نفی ضد اعلام نیست ** اندرین نشات دمی بی‌دام نیست
Ey akıllı fikirli er, sevgiliyi perdesiz görmek istiyorsan ölümü seç, o perdeyi yırt.
بی‌حجابت باید آن ای ذو لباب ** مرگ را بگزین و بر دران حجاب
Fakat, ölür mezara gidersin hani o ölümü değil. Seni değiştiren nura götüren ölümü seç.
نه چنان مرگی که در گوری روی ** مرگ تبدیلی که در نوری روی
Erkek, erkeklik çağına girdi, kendini bildi mi çocukluk, ölür gider; Rum diyarına mensup olur. Zencilik kalmaz.740
مرد بالغ گشت آن بچگی بمرد ** رومیی شد صبغت زنگی سترد
Toprak, altın oldu mu topraklığı kalmaz. Gam ferahlık haline geldi mi insana keder verme dikeni yok olur gider.
خاک زر شد هیات خاکی نماند ** غم فرج شد خار غمناکی نماند
Mustafa, bunun için ey sırları arayan, diri olan bir ölü görmek istersen dedi...
مصطفی زین گفت کای اسرارجو ** مرده را خواهی که بینی زنده تو
Diriler gibi şu toprak üstünde ölü olarak yürüyen, canı göklere yücelmiş,
می‌رود چون زندگان بر خاکدان ** مرده و جانش شده بر آسمان
Yüceleri yurt edinmiş birisini görmek dilersen...
جانش را این دم به بالا مسکنیست ** گر بمیرد روح او را نقل نیست
Ölümden önce bu âlemden göçmüş, akılla değil de ancak sen de ölürsen anlayacağın bir hale gelmiş...745
زانک پیش از مرگ او کردست نقل ** این بمردن فهم آید نه به عقل
Canı, halkın canı gibi göçmemiş, bir duraktan bir durağa göçe göçe ta son durağa varmış,
نقل باشد نه چو نقل جان عام ** هم‌چو نقلی از مقامی تا مقام
Birisini, yeryüzünde bu sıfatlara bürünmüş gezip duran bir ölüyü görmek istersen...
هرکه خواهد که ببیند بر زمین ** مرده‌ای را می‌رود ظاهر چنین
Tertemiz Ebu Bekir’i gör ki o, doğruluğu yüzünden mahşere varmış, haşrolmuş kişilerin ulusudur.
مر ابوبکر تقی را گو ببین ** شد ز صدیقی امیرالمحشرین
Bu âlemde EbuBekris Sıddıyk’a bak da haşri daha iyi tasdik et.
اندرین نشات نگر صدیق را ** تا به حشر افزون کنی تصدیق را
Muhammed’de elde bulunan, görünüp duran yüzlerce kıyametti. Çünkü o, her hakikati,her sırrı çözüp bağlama yokluğunda hâl olmuş, hakiki varlığa ulaşmıştı.750
پس محمد صد قیامت بود نقد ** زانک حل شد در فنای حل و عقد
Ahmet bu dünyaya ikinci defa doğmuştu. O, apaçık yüzlerce kıyametti.
زاده‌ی ثانیست احمد در جهان ** صد قیامت بود او اندر عیان