گر بود فردوس و انهار بهشت ** چون فسرده‌ی یک صفت شد گشت زشت
(Everything), though it be Paradise and the rivers of Eden, becomes ugly when it is congealed (fixed permanently) in one aspect.
بیان آنک هر حس مدرکی را از آدمی نیز مدرکاتی دیگرست کی از مدرکات آن حس دگر بی‌خبرست چنانک هر پیشه‌ور استاد اعجمی کار آن استاد دگر پیشه‌ورست و بی‌خبری او از آنک وظیفه‌ی او نیست دلیل نکند کی آن مدرکات نیست اگر چه به حکم حال منکر بود آن را اما از منکری او اینجا جز بی‌خبری نمی‌خواهیم درین مقام
Explaining that every percipient sense of man has different objects of perception too, of which the other senses are ignorant, as (for example) every skilled craftsman is unfamiliar with the work of those skilled in other crafts; and its (another sense's) ignorance of that which is not its business does not prove that those objects of perception are non-existent. Although it virtually denies them, yet here in this place we only mean by its ‘denial’ its ignorance.
Thy perception is the measure of thy vision of the world: thy impure senses are the veil (which prevents thee from having sight) of the pure (holy men).
مدتی حس را بشو ز آب عیان ** این چنین دان جامه‌شوی صوفیان2385
Wash thy senses for a while with the water of clairvoyance: know that the garment-washing of the Súfís is like this.
چون شدی تو پاک پرده بر کند ** جان پاکان خویش بر تو می‌زند
When thou hast become purified, the spirit of the pure ones will tear off the veil and attach itself to thee.
جمله عالم گر بود نور و صور ** چشم را باشد از آن خوبی خبر
If the whole world be (filled with) light and (radiant) forms, (only) the eye would be aware of that loveliness.
چشم بستی گوش می‌آری به پیش ** تا نمایی زلف و رخساره‌ی به تیش
(Suppose) thou hast shut the eye and art bringing forward the ear that thou mayst show unto it the locks and face of an adorable beauty,
گوش گوید من به صورت نگروم ** صورت ار بانگی زند من بشنوم
The ear will say, “I do not attend to the (visible) form: if the form utter a cry, I will hearken.
عالمم من لکی اندر فن خویش ** فن من جز حرف و صوتی نیست بیش2390
I am skilled, but (only) in my own art: my art is (the perception of) a (spoken) word or sound, no more.”
هین بیا بینی ببین این خوب را ** نیست در خور بینی این مطلوب را
(And if thou say), “Hey, nose, come and see this beauteous one,” the nose is not fit for this purpose.
گر بود مشک و گلابی بو برم ** فن من اینست و علم و مخبرم
“If there be any musk or rose-water, I will smell it: this is my art and science and knowledge.
کی ببینم من رخ آن سیم‌ساق ** هین مکن تکلیف ما لیس یطاق
How should I see the face of that silver-shanked one? Take heed, do not lay (on me) as a task that which cannot be done.”
باز حس کژ نبیند غیر کژ ** خواه کژ غژ پیش او یا راست غژ
Again, the crooked (perverted) sense hath naught but crooked (perverse) perception, (so) go crookedly into His presence or go straight, as thou wilt (it matters not).
چشم احول از یکی دیدن یقین ** دانک معزولست ای خواجه معین2395
Know for sure that the eye of him who sees double is remote from seeing the Unity, O Khwája who aidest (the true Religion).
تو که فرعونی همه مکری و زرق ** مر مرا از خود نمی‌دانی تو فرق
Thou who art a Pharaoh art wholly deceit and hypocrisy: (hence) thou knowest no difference between me and thyself.
منگر از خود در من ای کژباز تو ** تا یکی تو را نبینی تو دوتو
Do not regard (judge of) me from thyself, O false-playing man, that thou mayst not see the single as double.
بنگر اندر من ز من یک ساعتی ** تا ورای کون بینی ساحتی
Regard (judge of) me from me (with my eyes) for one moment, that thou mayst behold a spacious region beyond (phenomenal) existence,
وا رهی از تنگی و از ننگ و نام ** عشق اندر عشق بینی والسلام
And mayst be delivered from straitness and dishonour and renown (good and evil repute) and behold love within love, and peace (be with thee)!
پس بدانی چونک رستی از بدن ** گوش و بینی چشم می‌داند شدن2400
Then, when thou hast been delivered from the body, thou wilt know that ear and nose can become eye.
راست گفتست آن شه شیرین‌زبان ** چشم گرد مو به موی عارفان
That sweet-tongued (spiritual) king has said with truth that every hair of gnostics becomes an eye.
چشم را چشمی نبود اول یقین ** در رحم بود او جنین گوشتین
Certainly the eye had no eye (vision) at first: it was an embryo of flesh in the womb.
علت دیدن مدان پیه ای پسر ** ورنه خواب اندر ندیدی کس صور
Deem not the fat (the white of the eye) to be the cause of sight, O son; otherwise none would see (visible) forms in dream.
آن پری و دیو می‌بیند شبیه ** نیست اندر دیدگاه هر دو پیه
The genie and the demon see the like, and there is no fat in the sight-organ of either.
نور را با پیه خود نسبت نبود ** نسبتش بخشید خلاق ودود2405
In fact there was (originally) no relationship between light and the fat (of the eye): the loving Creator gave them relationship.
آدمست از خاک کی ماند به خاک ** جنیست از نار بی‌هیچ اشتراک
Adam is of earth, (but) how does he resemble earth? The genie is of fire without any participation (of the other elements);
نیست مانندای آتش آن پری ** گر چه اصلش اوست چون می‌بنگری
(But) the genie is not similar (in form) to fire, though when thou considerest (thou wilt acknowledge that) it is his origin.