لیک موقوفست بر قربان گاو ** گنج اندر گاو دان ای کنج‌کاو
Fakat bunu elde etmek, öküzü öldürmeye bağlıdır. Hazine öküzün içindedir ey hazine arayan, yerleri kazıp duran!
دوش چیزی خورده‌ام ور نه تمام ** دادمی در دست فهم تو زمام
Dün biraz bir şey yemiştim, onun için lâyıkıyla anlatamıyorum. Yoksa bunu tamamıyla anlatır, yuları anlayışının eline teslim ederdim.
دوش چیزی خورده‌ام افسانه است ** هرچه می‌آید ز پنهان خانه است
Ama dün bir şey yedim demem de masaldan ibaret… Çünkü ne gelirse o gizli evden geliyor.
چشم بر اسباب از چه دوختیم ** گر ز خوش‌چشمان کرشم آموختیم2515
Güzel gözlülerden işve, cilve öğrenmişsek neden gözümüzü sebeplere dikip duruyoruz.
هست بر اسباب اسبابی دگر ** در سبب منگر در آن افکن نظر
Sebeplerin de başka sebepleri var. Sebebe bakma da asıl ona bak!
انبیا در قطع اسباب آمدند ** معجزات خویش بر کیوان زدند
Peygamberler, sebepleri gidermek için geldiler. Mucizelerini ta Zuhal yıldızına ulaştırdılar.
بی‌سبب مر بحر را بشکافتند ** بی زراعت چاش گندم یافتند
Sebep ve vesilesiz denizi böldüler, ekmeksizin buğday yığınını buldular.
ریگها هم آرد شد از سعیشان ** پشم بز ابریشم آمد کش‌کشان
Çalışmaları yüzünden kum taneleri un olurdu. Keçinin yünlerini çektiler mi ellerinde ibrişim olurdu.
جمله قرآن هست در قطع سبب ** عز درویش و هلاک بولهب2520
Bütün Kur’an, sebebi gidermeye aittir. Zahiren yoksul olan Peygamber’in yüceliğini, yine zahiren yüce olan Ebuleheb’in helâkini anlatır durur.
مرغ بابیلی دو سه سنگ افکند ** لشکر زفت حبش را بشکند
Ebabil kuşları iki üçtaş attılar mı o koca Habeş ordusunu kırıp geçirirler.
پیل را سوراخ سوراخ افکند ** سنگ مرغی کو به بالا پر زند
Ta yukarılarda uçan kuşun attığı bir taş, fili delik deşik eder.
دم گاو کشته بر مقتول زن ** تا شود زنده همان دم در کفن
Öldürülmüş adama kesilmiş öküzün kuyruğuyla vur da hemen dirilsin, kefeniyle kalksın.
حلق‌ببریده جهد از جای خویش ** خون خود جوید ز خون‌پالای خویش
Kesilmiş boğazı, yerinden davransın, kanını dökenlerden kanını istesin denir.
همچنین ز آغاز قرآن تا تمام ** رفض اسبابست و علت والسلام2525
Bunlar ve bunlara benzer daha nice şeyler var… Kur’an, baştan sona sebepleri, illetleri nefyeder vesselâm.
کشف این نه از عقل کارافزا شود ** بندگی کن تا ترا پیداشود
Fakat bunları anlamak, işi uzatıp duran aklın harcı değildir. Kulluk et de bunlar sana keşfolsun!
بند معقولات آمد فلسفی ** شهسوار عقل عقل آمد صفی
Felsefeye sarılan kişinin aklı, akılla anlaşılabilen şeylere bağlanmış kalmıştır. Fakat temiz ve pak kişi, aklın aklının (Akl-ı Küll’ün) tek binicisi oldu.