تو روا داری خداوند سنی ** که مرا مبغوض و دشمن‌رو کنی
Dost Thou deem it right, O exalted Lord, to make me hated and like a foe in appearance?”
گفت اسبابی پدید آرم عیان ** از تب و قولنج و سرسام و سنان
He (God) said, “I will bring into clear view certain causes, (such as) fever and dysentery and phrenitis and spear(-wounds);
که بگردانم نظرشان را ز تو ** در مرضها و سببهای سه تو
For (so) I will turn their attention from thee to the diseases and threefold causes (of death).”
گفت یا رب بندگان هستند نیز ** که سببها را بدرند ای عزیز
He (Azrael) replied, “O Lord, there are also servants (of Thine) who rend (shatter the illusion of) causes, O Almighty.”
چشمشان باشد گذاره از سبب ** در گذشته از حجب از فضل رب 1700
Their eye pierces through the cause: by the grace of the Lord, it has passed beyond (all) veils.
سرمه‌ی توحید از کحال حال ** یافته رسته ز علت و اعتلال
It has obtained the collyrium of Unity from the oculist of ecstasy and has been delivered from ailment and infirmity.
ننگرند اندر تب و قولنج و سل ** راه ندهند این سببها را به دل
They do not look at fever and dysentery and consumption: they do not admit these causes into their heart;
زانک هر یک زین مرضها را دواست ** چون دوا نپذیرد آن فعل قضاست
For every one of these diseases has its cure: when it becomes incurable, that is the act of the (Divine) Decree.
هر مرض دارد دوا می‌دان یقین ** چون دوای رنج سرما پوستین
Know for certain that every disease has its cure, as (for example) a fur is the cure for the pain of cold;
چون خدا خواهد که مردی بفسرد ** سردی از صد پوستین هم بگذرد 1705
(Yet), when God wills that a man shall be frozen, the cold penetrates even a hundred furs
در وجودش لرزه‌ای بنهد که آن ** نه به جامه به شود نه از آشیان
And puts into his body a tremor that will not be made better by (wrapping himself in) clothes or by (snuggling in) the house.
چون قضا آید طبیب ابله شود ** وان دوا در نفع هم گمره شود
When the Decree comes, the physician is made foolish, and the medicine too loses its beneficial effect.
کی شود محجوب ادراک بصیر ** زین سببهای حجاب گول‌گیر
How should the perception of the (mystic) seer be veiled by these (secondary) causes, which are a veil to catch the dolt?
اصل بیند دیده چون اکمل بود ** فرع بیند چونک مرد احول بود
When the eye is quite perfect, it sees the root (origin); when a man is squint-eyed, it sees the branch (derivative).
جواب آمدن کی آنک نظر او بر اسباب و مرض و زخم تیغ نیاید بر کار تو عزرائیل هم نیاید کی تو هم سببی اگر چه مخفی‌تری از آن سببها و بود کی بر آن رنجور مخفی نباشد کی و هو اقرب الیه منکم و لکن لا تبصرون
The (Divine) answer, (namely), “One who does not regard causes and diseases and sword-wounds will likewise pay no regard to thy action, O Azrael, for thou too art a (secondary) cause, although thou art more concealed than those (other) causes.” And maybe it (the real nature of Azrael) is not concealed from the sick (dying) man, for He (God) is nigher to him than ye are, but ye do not see.
گفت یزدان آنک باشد اصل دان ** پس ترا کی بیند او اندر میان 1710
God said, “He who perceives the origin (does not regard the derivative): how, then, should he be conscious of thy intervention?
گرچه خویش را عامه پنهان کرده‌ای ** پیش روشن‌دیدگان هم پرده‌ای
Although thou hast concealed thyself (thy real nature) from the vulgar, still to the clear-eyed (mystics) thou art (no more than) a veil (instrument).”
وانک ایشان را شکر باشد اجل ** چون نظرشان مست باشد در دول
And (indeed) those to whom death is (sweet) as sugar—how should their sight be intoxicated (dazzled) with the fortunes (of this world)?
تلخ نبود پیش ایشان مرگ تن ** چون روند از چاه و زندان در چمن
Bodily death is not bitter to them, since they go from a dungeon and prison into a garden.
وا رهیدند از جهان پیچ‌پیچ ** کس نگرید بر فوات هیچ هیچ
They have been delivered from the world of torment: none weeps for the loss of (what amounts to) nothing, nothing.
برج زندان را شکست ارکانیی ** هیچ ازو رنجد دل زندانیی 1715
(If) an elemental spirit breaks the bastion of a prison, will the heart of any prisoner be angry with him?
کای دریغ این سنگ مرمر را شکست ** تا روان و جان ما از حبس رست
(Will they say?) “Alas, he has broken this marble stone, so that our spirits and souls have escaped from confinement.
آن رخام خوب و آن سنگ شریف ** برج زندان را بهی بود و الیف
The beautiful marble and the noble stone of the prison-bastion were pleasing and agreeable (to us).
چون شکستش تا که زندانی برست ** دست او در جرم این باید شکست
Why did he break them, so that the prisoners escaped? His hand must be broken (cut off) as a penalty for this (crime).”
هیچ زندانی نگوید این فشار ** جز کسی کز حبس آرندش به دار
No prisoner will talk such nonsense except that one who is brought from prison to the gallows.
تلخ کی باشد کسی را کش برند ** از میان زهر ماران سوی قند 1720
How should it (death) be bitter to one whom they take from amidst snake-poison towards sugar?
جان مجرد گشته از غوغای تن ** می‌پرد با پر دل بی‌پای تن
The soul, freed from the turmoil of the body, is soaring on the wings of the heart (spirit) without bodily feet (means of movement),
هم‌چو زندانی چه که اندر شبان ** خسپد و بیند به خواب او گلستان
Like the prisoner in a dungeon who falls asleep at night and dreams of a rosegarden,
گوید ای یزدان مرا در تن مبر ** تا درین گلشن کنم من کر و فر
And says, “O God, do not bring me (back) to my body, (but let me alone) in order that I may walk as a prince in this garden.”
گویدش یزدان دعا شد مستجاب ** وا مرو والله اعلم بالصواب
God says to him, “Thy prayer is granted: go not back”—and God best knoweth the right course.
این چنین خوابی ببین چون خوش بود ** مرگ نادیده به جنت در رود 1725
Consider how delightful is such a dream! Without having seen death, he (the dreamer) goes into Paradise.
هیچ او حسرت خورد بر انتباه ** بر تن با سلسله در قعر چاه
Does he feel any regret for (his former) wakefulness and for the body (which he has left) in chains at the bottom of the dungeon?
مومنی آخر در آ در صف رزم ** که ترا بر آسمان بودست بزم
(If) thou art a true believer, come now, enter the ranks of battle, for a feast has been (prepared) for thee in Heaven.
بر امید راه بالا کن قیام ** هم‌چو شمعی پیش محراب ای غلام
In the hope of journeying upwards, (arise and) take thy stand before the mihráb, (to pray and weep) like a candle, O youth!
اشک می‌بار و همی‌سوز از طلب ** هم‌چو شمع سر بریده جمله شب
Let thy tears fall like rain, and burn (be ardent) in search (aspiration) all night long, like the candle beheaded (by the flame).
لب فرو بند از طعام و از شراب ** سوی خوان آسمانی کن شتاب 1730
Close thy lips against food and drink: hasten towards the Heavenly table.
دم به دم بر آسمان می‌دار امید ** در هوای آسمان رقصان چو بید
Continually keep thy hope (fixed) on Heaven, dancing (quivering) like the willow in desire for Heaven.
دم به دم از آسمان می‌آیدت ** آب و آتش رزق می‌افزایدت
Continually from Heaven (spiritual) water and fire will be coming to thee and increasing thy provision.
گر ترا آنجا برد نبود عجب ** منگر اندر عجز و بنگر در طلب
If it (thy aspiration) bear thee thither, ’tis no wonder: do not regard thy weakness, regard thy search (aspiration);
کین طلب در تو گروگان خداست ** زانک هر طالب به مطلوبی سزاست
For this search is God's pledge (deposited) within thee, because every seeker deserves something sought (by him).
جهد کن تا این طلب افزون شود ** تا دلت زین چاه تن بیرون شود 1735
Strive that this search may increase, so that thy heart (spirit) may escape from this bodily dungeon.
خلق گوید مرد مسکین آن فلان ** تو بگویی زنده‌ام ای غافلان
People will say, “Poor so-and-so is dead,” (but) thou wilt say, “I am living, O ye heedless ones!
گر تن من هم‌چو تن‌ها خفته است ** هشت جنت در دلم بشکفته است
Though my body, like (other) bodies, is laid to rest, the Eight Paradises have blossomed in my heart.”
جان چو خفته در گل و نسرین بود ** چه غمست ار تن در آن سرگین بود
When the spirit is lying at rest amidst roses and eglantines, what does it matter if the body is (buried) in that dung?
جان خفته چه خبر دارد ز تن ** کو به گلشن خفت یا در گولخن
What should the spirit (thus) laid asleep know of the body, (or care) whether it (the body) is in a rose-garden or an ashpit?
می‌زند جان در جهان آبگون ** نعره یا لیت قومی یعلمون 1740
(For) in the bright (celestial) world the spirit is crying, “Oh, would that my people knew!”
گر نخواهد زیست جان بی این بدن ** پس فلک ایوان کی خواهد بدن
If the spirit shall not live without this body, then for whom shall Heaven be the palace (of everlasting abode)?
گر نخواهد بی بدن جان تو زیست ** فی السماء رزقکم روزی کیست
If thy spirit shall not live without the body, for whom is the blessing (promised in the words) in Heaven is your provision?
در بیان وخامت چرب و شیرین دنیا و مانع شدن او از طعام الله چنانک فرمود الجوع طعام الله یحیی به ابدان الصدیقین ای فی الجوع طعام الله و قوله ابیت عند ربی یطعمنی و یسقینی و قوله یرزقون فرحین
Explaining the banefulness of the fat and sweet things of the World and how they hinder one from (receiving) the Food of God, as he (the Prophet) hath said—“Hunger is the Food of God with which He revives the bodies of the true (witnesses to Him),” i.e. in hunger the Food of God is (forthcoming); and he hath said, “I pass the night with my Lord and He gives me food and drink”; and God hath said, “being provided for, rejoicing.”
وا رهی زین روزی ریزه‌ی کثیف ** در فتی در لوت و در قوت شریف
(If) you are delivered from this provision of gross scraps, you will fall to (eating) dainty viands and noble food.
گر هزاران رطل لوتش می‌خوری ** می‌روی پاک و سبک هم‌چون پری
(Even) if you are eating a hundred pounds' weight of His viands, you will depart pure and light as a peri;
که نه حبس باد و قولنجت کند ** چارمیخ معده آهنجت کند 1745
For they will not make you a prisoner of (incapacitated by) wind and dysentery and crucify you with gripes.