کای دریغ این سنگ مرمر را شکست ** تا روان و جان ما از حبس رست
(Will they say?) “Alas, he has broken this marble stone, so that our spirits and souls have escaped from confinement.
آن رخام خوب و آن سنگ شریف ** برج زندان را بهی بود و الیف
The beautiful marble and the noble stone of the prison-bastion were pleasing and agreeable (to us).
چون شکستش تا که زندانی برست ** دست او در جرم این باید شکست
Why did he break them, so that the prisoners escaped? His hand must be broken (cut off) as a penalty for this (crime).”
هیچ زندانی نگوید این فشار ** جز کسی کز حبس آرندش به دار
No prisoner will talk such nonsense except that one who is brought from prison to the gallows.
تلخ کی باشد کسی را کش برند ** از میان زهر ماران سوی قند 1720
How should it (death) be bitter to one whom they take from amidst snake-poison towards sugar?
جان مجرد گشته از غوغای تن ** می‌پرد با پر دل بی‌پای تن
The soul, freed from the turmoil of the body, is soaring on the wings of the heart (spirit) without bodily feet (means of movement),
هم‌چو زندانی چه که اندر شبان ** خسپد و بیند به خواب او گلستان
Like the prisoner in a dungeon who falls asleep at night and dreams of a rosegarden,
گوید ای یزدان مرا در تن مبر ** تا درین گلشن کنم من کر و فر
And says, “O God, do not bring me (back) to my body, (but let me alone) in order that I may walk as a prince in this garden.”
گویدش یزدان دعا شد مستجاب ** وا مرو والله اعلم بالصواب
God says to him, “Thy prayer is granted: go not back”—and God best knoweth the right course.
این چنین خوابی ببین چون خوش بود ** مرگ نادیده به جنت در رود 1725
Consider how delightful is such a dream! Without having seen death, he (the dreamer) goes into Paradise.
هیچ او حسرت خورد بر انتباه ** بر تن با سلسله در قعر چاه
Does he feel any regret for (his former) wakefulness and for the body (which he has left) in chains at the bottom of the dungeon?
مومنی آخر در آ در صف رزم ** که ترا بر آسمان بودست بزم
(If) thou art a true believer, come now, enter the ranks of battle, for a feast has been (prepared) for thee in Heaven.
بر امید راه بالا کن قیام ** هم‌چو شمعی پیش محراب ای غلام
In the hope of journeying upwards, (arise and) take thy stand before the mihráb, (to pray and weep) like a candle, O youth!
اشک می‌بار و همی‌سوز از طلب ** هم‌چو شمع سر بریده جمله شب
Let thy tears fall like rain, and burn (be ardent) in search (aspiration) all night long, like the candle beheaded (by the flame).
لب فرو بند از طعام و از شراب ** سوی خوان آسمانی کن شتاب 1730
Close thy lips against food and drink: hasten towards the Heavenly table.
دم به دم بر آسمان می‌دار امید ** در هوای آسمان رقصان چو بید
Continually keep thy hope (fixed) on Heaven, dancing (quivering) like the willow in desire for Heaven.
دم به دم از آسمان می‌آیدت ** آب و آتش رزق می‌افزایدت
Continually from Heaven (spiritual) water and fire will be coming to thee and increasing thy provision.
گر ترا آنجا برد نبود عجب ** منگر اندر عجز و بنگر در طلب
If it (thy aspiration) bear thee thither, ’tis no wonder: do not regard thy weakness, regard thy search (aspiration);
کین طلب در تو گروگان خداست ** زانک هر طالب به مطلوبی سزاست
For this search is God's pledge (deposited) within thee, because every seeker deserves something sought (by him).
جهد کن تا این طلب افزون شود ** تا دلت زین چاه تن بیرون شود 1735
Strive that this search may increase, so that thy heart (spirit) may escape from this bodily dungeon.
خلق گوید مرد مسکین آن فلان ** تو بگویی زنده‌ام ای غافلان
People will say, “Poor so-and-so is dead,” (but) thou wilt say, “I am living, O ye heedless ones!
گر تن من هم‌چو تن‌ها خفته است ** هشت جنت در دلم بشکفته است
Though my body, like (other) bodies, is laid to rest, the Eight Paradises have blossomed in my heart.”
جان چو خفته در گل و نسرین بود ** چه غمست ار تن در آن سرگین بود
When the spirit is lying at rest amidst roses and eglantines, what does it matter if the body is (buried) in that dung?
جان خفته چه خبر دارد ز تن ** کو به گلشن خفت یا در گولخن
What should the spirit (thus) laid asleep know of the body, (or care) whether it (the body) is in a rose-garden or an ashpit?
می‌زند جان در جهان آبگون ** نعره یا لیت قومی یعلمون 1740
(For) in the bright (celestial) world the spirit is crying, “Oh, would that my people knew!”
گر نخواهد زیست جان بی این بدن ** پس فلک ایوان کی خواهد بدن
If the spirit shall not live without this body, then for whom shall Heaven be the palace (of everlasting abode)?
گر نخواهد بی بدن جان تو زیست ** فی السماء رزقکم روزی کیست
If thy spirit shall not live without the body, for whom is the blessing (promised in the words) in Heaven is your provision?
در بیان وخامت چرب و شیرین دنیا و مانع شدن او از طعام الله چنانک فرمود الجوع طعام الله یحیی به ابدان الصدیقین ای فی الجوع طعام الله و قوله ابیت عند ربی یطعمنی و یسقینی و قوله یرزقون فرحین
Explaining the banefulness of the fat and sweet things of the World and how they hinder one from (receiving) the Food of God, as he (the Prophet) hath said—“Hunger is the Food of God with which He revives the bodies of the true (witnesses to Him),” i.e. in hunger the Food of God is (forthcoming); and he hath said, “I pass the night with my Lord and He gives me food and drink”; and God hath said, “being provided for, rejoicing.”
وا رهی زین روزی ریزه‌ی کثیف ** در فتی در لوت و در قوت شریف
(If) you are delivered from this provision of gross scraps, you will fall to (eating) dainty viands and noble food.
گر هزاران رطل لوتش می‌خوری ** می‌روی پاک و سبک هم‌چون پری
(Even) if you are eating a hundred pounds' weight of His viands, you will depart pure and light as a peri;
که نه حبس باد و قولنجت کند ** چارمیخ معده آهنجت کند 1745
For they will not make you a prisoner of (incapacitated by) wind and dysentery and crucify you with gripes.
گر خوری کم گرسنه مانی چو زاغ ** ور خوری پر گیرد آروغت دماغ
(In the case of material food) if you eat (too) little, you will remain hungry like the crow; and if you eat your fill, you will suffer from eructation.
کم خوری خوی بد و خشکی و دق ** پر خوری شد تخمه را تن مستحق
If you eat (too) little, (the result will be) ill-temper and anaemia and consumption; if you eat your fill, your body will incur (the penalty of) indigestion.
از طعام الله و قوت خوش‌گوار ** بر چنان دریا چو کشتی شو سوار
Through (partaking of) the Food of God and the easily digested (delicious) nutriment, ride like a ship on such a (spiritual) ocean.
باش در روزه شکیبا و مصر ** دم به دم قوت خدا را منتظر
Be patient and persistent in fasting: (be) always expecting the Food of God;
که آن خدای خوب‌کار بردبار ** هدیه‌ها را می‌دهد در انتظار 1750
For God, who acts with goodness and is long-suffering, bestows (His) gifts (on them that are) in expectation.
انتظار نان ندارد مرد سیر ** که سبک آید وظیفه یا که دیر
The full-fed man does not wait expectantly for bread, (wondering) whether his allowance will come soon or late;
بی‌نوا هر دم همی گوید که کو ** در مجاعت منتظر در جست و جو
(But) the foodless man is always asking, “Where (is it)?” and expecting it hungrily and seeking and searching (for it).
چون نباشی منتظر ناید به تو ** آن نواله‌ی دولت هفتاد تو
Unless you are expectant, that bounty of manifold felicity will not come to you.
ای پدر الانتظار الانتظار ** از برای خوان بالا مردوار
(Practise) expectation, O father, expectation, like a (true) man, for the sake of the dishes from above.
هر گرسنه عاقبت قوتی بیافت ** آفتاب دولتی بر وی بتافت 1755
Every hungry man obtained some food at last: the sun of (spiritual) fortune shone upon him.
ضیف با همت چو ز آشی کم خورد ** صاحب خوان آش بهتر آورد
When a magnanimous guest will not eat some (inferior) food, the host brings better food,
جز که صاحب خوان درویشی لیم ** ظن بد کم بر به رزاق کریم
Unless he be a poor host and a mean one. Do not think (so) ill of the generous Provider!
سر برآور هم‌چو کوهی ای سند ** تا نخستین نور خور بر تو زند
Lift up your head like a mountain, O man of authority, in order that the first rays of the Sun may strike upon you;
که آن سر کوه بلند مستقر ** هست خورشید سحر را منتظر
For the lofty firm-based mountain-peak is expecting the sun of dawn.
جواب آن مغفل کی گفته است کی خوش بودی این جهان اگر مرگ نبودی وخوش بودی ملک دنیا اگر زوالش نبودی و علی هذه الوتیرة من الفشارات
Reply to the simpleton who has said that this world would be delightful if there were no death and that the possessions of the present life would be delightful if they were not fleeting, and (has uttered) other absurdities in the same style.
آن یکی می‌گفت خوش بودی جهان ** گر نبودی پای مرگ اندر میان 1760
A certain man was saying, “The world would be delightful, were it not for the intervention of death.”
آن دگر گفت ار نبودی مرگ هیچ ** که نیرزیدی جهان پیچ‌پیچ
The other said, “If there were no death, the tangled world would not be worth a straw.
خرمنی بودی به دشت افراشته ** مهمل و ناکوفته بگذاشته
It would be (like) a stack heaped up in the field and neglected and left unthreshed.
مرگ را تو زندگی پنداشتی ** تخم را در شوره خاکی کاشتی
You have supposed (what is really) death to be life: you have sown your seed in a barren soil.
عقل کاذب هست خود معکوس‌بین ** زندگی را مرگ بیند ای غبین
The false (discursive) reason, indeed, sees the reverse (of the truth): it sees life as death, O man of weak judgement.”
ای خدا بنمای تو هر چیز را ** آنچنان که هست در خدعه‌سرا 1765
Do Thou, O God, show (unto us) everything as it really is in this house of illusion.