-
کاین حقیقت قابل تاویلهاست ** وین توهم مایهی تخییلهاست
- Çünkü bu hakikat dediğin türlü, türlü tevil edilebilir. Bu vehimlenme de hayaller doğurur durur.
-
آن حقیقت را که باشد از عیان ** هیچ تاویلی نگنجد در میان
- Hâlbuki âyan âlemine mensup olan hakikatse hiçbir suretle tevil edemez.
-
چون که هر حس بندهی حس تو شد ** مر فلکها را نباشد از تو بد
- Her duygu, senin duyguna kul olunca gayri felekler bile senden ayrılamaz.
-
چون که دعویی رود در ملک پوست ** مغز آن کی بود قشر آن اوست 3250
- Bir derinin sahibi kimdir diye dâva çıksa, deri kiminse içi de onundur.
-
چون تنازع در فتد در تنگ کاه ** دانه آن کیست آن را کن نگاه
- Bir saman denginin kime ait olduğunda nizaa düşülse buğday kimin? Sen ona bak! (çünkü saman da buğday sahibinindir.)
-
پس فلک قشر است و نور روح مغز ** این پدید است آن خفی زین رو ملغز
- Felek kabuktur, ruhun nuru iç. Bu görünürde o görünmez. Ayağın kaymasın, sallanma, kendine gel!
-
جسم ظاهر روح مخفی آمده ست ** جسم همچون آستین جان همچو دست
- Cisim zahiridir, ruhsa gizli. Cisim yen gibidir, ruh el gibi.
-
باز عقل از روح مخفیتر بود ** حس سوی روح زوتر ره برد
- Akılsa ruhtan daha gizlidir. Duygu, ruhu çabucak anmalı.
-
جنبشی بینی بدانی زنده است ** این ندانی که ز عقل آگنده است 3255
- Meselâ bir hareket gördün mü anlarsın ki o hareket eden diridir. Fakat akıllı mı acaba? Bunu bilemezsin.
-
تا که جنبشهای موزون سر کند ** جنبش مس را به دانش زر کند
- Mevzun hareketlere başlar, bakırın kimya ile altın oluşu gibi o da hareketlerini bilgisiyle tanzim ederse,
-
ز آن مناسب آمدن افعال دست ** فهم آید مر ترا که عقل هست
- Ele benzeyen ruhun o münasebetli, o muntazam hareketlerinden anlarsın ki aklı vardır.
-
روح وحی از عقل پنهانتر بود ** ز انکه او غیب است او ز ان سر بود
- Vahiy kabul eden ruhsa akıldan da gizlidir. Çünkü o gayptır, gayp âlemindendir.
-
عقل احمد از کسی پنهان نشد ** روح وحیش مدرک هر جان نشد
- Ahmed’in aklı kimseden gizli değildir, herkes onun akıl ve kemal sahibi olduğunu bilirdi. Fakat vahiy ruhunu her can anlayamadı.
-
روح وحیی را مناسبهاست نیز ** در نیابد عقل کان آمد عزیز 3260
- Vahiy ruhuna münasip şeyler de var, fakat onları akıl anlayamaz. Çünkü o ruh pek yücedir.
-
گه جنون بیند گهی حیران شود ** ز انکه موقوف است تا او آن شود
- Akıl, o ruhun işlerine gâh delilik diye bakar, gâh şaşkınlık diye. Çünkü onu anlamak, o olmaya bağlıdır.
-
چون مناسبهای افعال خضر ** عقل موسی بود در دیدش کدر
- Hızır’a göre alelâde olan işler Musa’nın aklını şaşırttı, Musa onları görünce bulandı.
-
نامناسب مینمود افعال او ** پیش موسی چون نبودش حال او
- O işler Musa’ya aykırı göründü. Çünkü Musa o hale sahip değildi.
-
عقل موسی چون شود در غیب بند ** عقل موشی خود کی است ای ارجمند
- Musa’nın aklı bile gayp işlerine ermezse, ey ulu kişi, bir farenin aklı nedir ki bu işlere ersin!
-
علم تقلیدی بود بهر فروخت ** چون بیابد مشتری خوش بر فروخت 3265
- Taklit bilgisi, satış içindir, bu bilgi sahibi, müşteri buldu mu, bilgisini güzelce satar.
-
مشتری علم تحقیقی حق است ** دایما بازار او با رونق است
- Fakat hakikat bilgisine müşteri, Allah’tır. Bu bilgi sahibinin pazarı daima işler, daima parlar.
-
لب ببسته مست در بیع و شری ** مشتری بیحد که الله اشتری
- Alışveriş ederken mest bir halde ağzını yumup oturur. Fakat müşterisi Allah’tır.
-
درس آدم را فرشته مشتری ** محرم درسش نه دیو است و پری
- Âdemin dersine melek müşteridir, o derse dev ve peri mahrem değildir.
-
آدم أنبئهم بأسما درس گو ** شرح کن اسرار حق را مو به مو
- Âdem, senin dersin her şeyin adını haber vermektir. Haydi, Allah sırlarını kıldan kıla anlat.
-
آن چنان کس را که کوته بین بود ** در تلون غرق و بیتمکین بود 3270
- Kısa görüşlü, daima halden hale giren, renkten renge boyanan ve temkini bulunmayan,
-
موش گفتم ز انکه در خاک است جاش ** خاک باشد موش را جای معاش
- Kişiye fare dedim, çünkü yeri, yurdu topraktır. Farenin de geçim yeri topraktan ibarettir.
-
راهها داند ولی در زیر خاک ** هر طرف او خاک را کرده ست چاک
- Yolları, izleri bilmez değil, bilir ama yer altındakileri bilir. O, her yanda toprağı delmiş, delik deşik etmiştir.
-
نفس موشی نیست الا لقمه رند ** قدر حاجت موش را عقلی دهند
- Fare gibi nefis, ancak lokma ufalar. Allah fareye de miktarınca akıl vermiştir.
-
ز انکه بیحاجت خداوند عزیز ** مینبخشد هیچ کس را هیچ چیز
- Çünkü yüce Allah, hiç kimseye, ihtiyacından artık bir şey vermez.
-
گر نبودی حاجت عالم زمین ** نافریدی هیچ رب العالمین 3275
- Eğer âlemin yeryüzüne ihtiyacı olmasaydı âlemlerin Rabbi, yeri yaratmazdı.
-
وین زمین مضطرب محتاج کوه ** گر نبودی نافریدی پر شکوه
- Bu titreyip duran yeryüzü, dağlara muhtaç olmasaydı Allah, o heybetli dağları halk etmezdi.
-
ور نبودی حاجت افلاک هم ** هفت گردون نافریدی از عدم
- Göklere de ihtiyaç olmasaydı yedi kat göğü yoktan meydana getirmezdi.
-
آفتاب و ماه و این استارگان ** جز به حاجت کی پدید آمد عیان
- Güneş, ay ve şu yıldızlar, ancak ihtiyaç yüzünden zuhura geldi.
-
پس کمند هستها حاجت بود ** قدر حاجت مرد را آلت دهد
- Şu halde varlıkların kemendi, (yoklukları çekip varlık âlemine getiren) ihtiyaçtır. Allah’ın ihsanı, ihtiyaç miktarınca zahir olur.
-
پس بیفزا حاجت ای محتاج زود ** تا بجوشد در کرم دریای جود 3280
- Yürü, çabuk ihtiyacını arttırır da Allah’ın kereminden cömertlik denizi coşsun.
-
این گدایان بر ره و هر مبتلا ** حاجت خود مینماید خلق را
- Şu yol üstünde dilenen, şu dilenciliğe düşmüş olan yoksullar, halka ihtiyaçlarını arz ederler.
-
کوری و شلی و بیماری و درد ** تا از این حاجت بجنبد رحم مرد
- Kör, sakat, hasta, illetli olduklarını gösterir, bu suretle halkın merhametini coşturmak isterler.
-
هیچ گوید نان دهید ای مردمان ** که مرا مال است و انبار است و خوان
- “Ey halk, ekmek verin. Benim de ambarım var, benim de malım, benim de sofram var” derler mi hiç?
-
چشم ننهادهست حق در کور موش ** ز انکه حاجت نیست چشمش بهر نوش
- Köstebeğin yemek içmek için göze ihtiyacı yoktur. Onun için Allah onu gözsüz yarattı.
-
میتواند زیست بیچشم و بصر ** فارغ است از چشم او در خاک تر 3285
- Köstebek, gözsüz de pekâlâ yaşayabilir. Ter-ü taze toprakta göze ne ihtiyacı var?
-
جز به دزدی او برون ناید ز خاک ** تا کند خالق از آن دزدیش پاک
- Zaten ancak hırsızlık etmek için topraktan çıkar, başka bir iş için değil, Allah, onu bu hırsızlıktan arıtsa,
-
بعد از آن پر یابد و مرغی شود ** چون ملایک جانب گردون رود
- O da kanatlanır, kuş olur; melekler gibi göklere uçup gider.
-
هر زمان در گلشن شکر خدا ** او بر آرد همچو بلبل صد نوا
- Allah’ın gül bahçesinde her an bülbül gibi yüzlerce nağme çıkarır.
-
کای رهاننده مرا از وصف زشت ** ای کننده دوزخی را تو بهشت
- “Ey beni çirkin sıfatlardan kurtaran, ey cehennemi cennet haline getiren,
-
در یکی پیهی نهی تو روشنی ** استخوانی را دهی سمع ای غنی 3290
- Bir yağ parçasına aydınlık bahşetmekte, bir kemiğe işitme kabiliyeti vermektesin ey gani Allah.
-
چه تعلق آن معانی را به جسم ** چه تعلق فهم اشیا را به اسم
- Fakat o mananın cisimle ne alâkası var? Eşyanın adlarıyla, anlayışın ne münasebeti var?
-
لفظ چون وکرست و معنی طایر است ** جسم جوی و روح آب سایر است
- Söz yuva gibidir, mana kuş gibi. Cisim ırmak gibidir, ruh akıp giden su gibi.
-
او روان است و تو گویی واقف است ** او دوان است و تو گویی عاکف است
- O ırmak akıp gitmektedir, fakat sen ona duruyor dersin, o koşup gelmektedir, sen onu bir yere kımıldamıyor sanırsın.
-
گر نبینی سیر آب از خاکها ** چیست بر وی نو به نو خاشاکها
- Eğer su, yerden yere gitmiyorsa, eğer su akıp durmuyorsa üstündeki yeniden, yeniye görünen çerçöp nedir ki?
-
هست خاشاک تو صورتهای فکر ** نو به نو در میرسد اشکال بکر 3295
- Senin çerçöpün de fikrî suretlerindir. Aklına her an yeniden yeniye el dokunmamış düşünceler gelmektedir.
-
روی آب جوی فکر اندر روش ** نیست بیخاشاک محبوب و وحش
- Düşünce ırmağın yüzü de güzel ve sevimsiz çerçöpten hali değil.