زانک محسوسست ما را اختیار ** خوب می‌آید برو تکلیف کار

درک وجدانی چون اختیار و اضطرار و خشم و اصطبار و سیری و ناهار به جای حس است کی زرد از سرخ بداند و فرق کند و خرد از بزرگ و طلخ از شیرین و مشک از سرگین و درشت از نرم به حس مس و گرم از سرد و سوزان از شیر گرم و تر از خشک و مس دیوار از مس درخت پس منکر وجدانی منکر حس باشد و زیاده که وجدانی از حس ظاهرترست زیرا حس را توان بستن و منع کردن از احساس و بستن راه و مدخل وجدانیات را ممکن نیست و العاقل تکفیه الاشارة

درک وجدانی به جای حس بود ** هر دو در یک جدول ای عم می‌رود

نغز می‌آید برو کن یا مکن ** امر و نهی و ماجراها و سخن

این که فردا این کنم یا آن کنم ** این دلیل اختیارست ای صنم

وان پشیمانی که خوردی زان بدی ** ز اختیار خویش گشتی مهتدی 3025

جمله قران امر و نهیست و وعید ** امر کردن سنگ مرمر را کی دید

هیچ دانا هیچ عاقل این کند ** با کلوخ و سنگ خشم و کین کند

که بگفتم کین چنین کن یا چنان ** چون نکردید ای موات و عاجزان

عقل کی حکمی کند بر چوب و سنگ ** عقل کی چنگی زند بر نقش چنگ

کای غلام بسته دست اشکسته‌پا ** نیزه برگیر و بیا سوی وغا 3030

خالقی که اختر و گردون کند ** امر و نهی جاهلانه چون کند

احتمال عجز از حق راندی ** جاهل و گیج و سفیهش خواندی

عجز نبود از قدر ور گر بود ** جاهلی از عاجزی بدتر بود

ترک می‌گوید قنق را از کرم ** بی‌سگ و بی‌دلق آ سوی درم

وز فلان سوی اندر آ هین با ادب ** تا سگم بندد ز تو دندان و لب 3035

تو به عکس آن کنی بر در روی ** لاجرم از زخم سگ خسته شوی

آن‌چنان رو که غلامان رفته‌اند ** تا سگش گردد حلیم و مهرمند

تو سگی با خود بری یا روبهی ** سگ بشورد از بن هر خرگهی

غیر حق را گر نباشد اختیار ** خشم چون می‌آیدت بر جرم‌دار

چون همی‌خایی تو دندان بر عدو ** چون همی بینی گناه و جرم ازو 3040

گر ز سقف خانه چوبی بشکند ** بر تو افتد سخت مجروحت کند

هیچ خشمی آیدت بر چوب سقف ** هیچ اندر کین او باشی تو وقف

که چرا بر من زد و دستم شکست ** او عدو و خصم جان من بدست

کودکان خرد را چون می‌زنی ** چون بزرگان را منزه می‌کنی

آنک دزدد مال تو گویی بگیر ** دست و پایش را ببر سازش اسیر 3045