زید پرانید تیری سوی عمر ** عمر را بگرفت تیرش همچو نمر

Meselâ Amr’e Zeyd bir ok atar; o ok, Amr’i kaplan gibi yaralar.

مدت سالی همی‌‌زایید درد ** دردها را آفریند حق نه مرد

Yara, bir yıl kadar Amr’ın vücudunda ağrılar, sızılar meydana getirir. O dertleri, Hak yaratmıştır, insan değil.

زید رامی آن دم ار مرد از وجل ** دردها می‌‌زاید آن جا تا اجل‌‌ 1665

Oka hedef olan Amr, o anda korkudan ölürse, yahut ölümüme kadar bedeninde yaralar, bereler vücuda gelir de,

ز آن موالید وجع چون مرد او ** زید را ز اول سبب قتال گو

O ağrılardan, o illetlerden ölürse Zeyd’e; ilk sebepten, ok attığından dolayı katil de!

آن وجعها را بدو منسوب دار ** گر چه هست آن جمله صنع کردگار

Hepsi, Tanrı’nın icadı ise de o ağrıları Zeyd’e nispet et!

همچنین کشت و دم و دام و جماع ** آن موالید است حق را مستطاع‌‌

Ekin ekmek, nefes almak, tuzak kurmak, çiftleşmek de böyledir. Onların sesleri hep Hakk’a mutîdir (eken, nefes alan, tuzak kuran, çiftleşen kuldur; bitiren, yaşatan, tuzağa düşüren, doğurtan yahut bunların aksini meydana getiren Hak’tır).

اولیا را هست قدرت از اله ** تیر جسته باز آرندش ز راه‌‌

Velîlerde Tanrı’dan öyle bir kudret vardır ki atılmış oku yoldan geri çevirirler.

بسته درهای موالید از سبب ** چون پشیمان شد ولی ز آن دست رب‌‌ 1670

Tanrı velisi, pişman olursa sebeplere eserlerin kapılarını kapar (fiilleri neticesiz bırakır). Fakat bunu, Tanrı eliyle yapar.

گفته ناگفته کند از فتح باب ** تا از آن نه سیخ سوزد نه کباب‌‌

Tanrı kudretiyle; söylenmiş bir sözü söylenmemiş hale getirir. Bir halde ki ne şiş yanar ne kebap!

از همه دلها که آن نکته شنید ** آن سخن را کرد محو و ناپدید

Bütün kalplerdeki nükteleri işitir, gönüllerden o sözü yok eder.

گرت برهان باید و حجت مها ** باز خوان من آية أو ننسها

Ey ulu kişi! Sana delil ve huccet gerekse “Min âyetin ey nünsiha” ayetini oku.

آیت أنسوکم ذکری بخوان ** قدرت نسیان نهادنشان بدان‌‌

“Ensevküm zikrî ” ayetini de oku velilerin kalplere nisyan koyma kudretini anla!

چون به تذکیر و به نسیان قادراند ** بر همه دلهای خلقان قاهراند 1675

Velîler, hatırlatma ve unutturmaya kadirdirler; şu halde herkesin gönlüne hâkimdirler.

چون به نسیان بست او راه نظر ** کار نتوان کرد ور باشد هنر

Velî, unutturma kudretiyle bir kişinin istidlâl yolunu bağladı mı, o adamın hüneri bile olsa bir iş yapamaz.

خلتم سخریه اهل السمو ** از نبی خوانید تا أنسوکم‌‌

Siz, yüce kişileri alaya aldınız, bundan bir şey çıkmaz sandınız ama Kur’an’da “Ensevküm” ayetini bir okuyun!

صاحب ده پادشاه جسمهاست ** صاحب دل شاه دلهای شماست‌‌

Şehir ve köye sahip olan, cisimlerin padişahıdır. Gönül sahibi ise gönüllerinizin sultanıdır.

فرع دید آمد عمل بی‌‌هیچ شک ** پس نباشد مردم الا مردمک‌‌

Hiç şüphe yok ki işler, görüşlerin fer’idir. Şu halde insan, ancak göz bebeğinden ibarettir.

من تمام این نیارم گفت از آن ** منع می‌‌آید ز صاحب مرکزان‌‌ 1680

Ben bunu, tamamı ile söyleyemiyorum, çünkü merkez sahipleri (Peygamberler) men ediyorlar.

چون فراموشی خلق و یادشان ** با وی است و او رسد فریادشان‌‌

Mademki halkı unutması ve hatırlaması onun elindedir, imdatlarına da o, erişir.

صد هزاران نیک و بد را آن بهی ** می‌‌کند هر شب ز دلهاشان تهی‌‌

O güzel huylarla huylanmış olan zat, her gece gönüllerden yüz binlerce iyi ve kötü hâtırayı giderir;

روز دلها را از آن پر می‌‌کند ** آن صدفها را پر از در می‌‌کند

Gündüzün gönülleri, yine o hâtıralarla doldurmakta; o sedefleri, incilerle dopdolu bir hale getirmektedir.

آن همه اندیشه‌‌ی پیشانها ** می‌‌شناسند از هدایت جانها

Evvelki düşüncelerin hepsi, Tanrı’nın hidayetiyle sahiplerini tanırlar.

پیشه و فرهنگ تو آید به تو ** تا در اسباب بگشاید به تو 1685

Uyanınca, sanat ve hünerin, sebepler kapısını açmak üzere yine sana gelir.

پیشه زرگر به آهنگر نشد ** خوی این خوش خو به آن منکر نشد

Kuyumcunun hüneri demirciye gitmez, bu güzel huylunun huyu, öteki kötüye mal olmaz.

پیشه‌‌ها و خلقها همچون جهیز ** سوی خصم آیند روز رستخیز

Hünerler ve huylar, kıyamet günü, çeyiz gibi sahibine döner.

پیشه‌‌ها و خلقها از بعد خواب ** واپس آید هم به خصم خود شتاب‌‌

Sanatlar ve tabiatlar, sabah uyandıktan sonra, koşa koşa onun yanına gelirler. (T.M. 1686)

پیشه‌‌ها و اندیشه‌‌ها در وقت صبح ** هم بدانجا شد که بود آن حسن و قبح‌‌

Güzel olsun, çirkin olsun... Bütün huylar ve hünerler, sabah çağında sahiplerine gelir;

چون کبوترهای پیک از شهرها ** سوی شهر خویش آرد بهرها 1690

Nitekim posta güvercinleri, gönderilen mektupları, yine uçtukları şehre getirirler.

شنیدن آن طوطی حرکت آن طوطیان و مردن آن طوطی در قفس و نوحه‌‌ی خواجه بر وی‌‌

Dudunun, duduların hareketlerini duyması ve kafeste ölümü, tacirin ona ağlaması

چون شنید آن مرغ کان طوطی چه کرد ** پس بلرزید اوفتاد و گشت سرد

Dudu, o dudunun yaptığını işitince titredi, düştü, kaskatı oldu.

خواجه چون دیدش فتاده همچنین ** بر جهید و زد کله را بر زمین‌‌

Sahibi, onun böyle düştüğünü görünce yerinden sıçradı, külâhını yere vurdu.

چون بدین رنگ و بدین حالش بدید ** خواجه بر جست و گریبان را درید

Onu, bu renkte, bu halde görerek yerinden fırlayıp yakasını yırttı.

گفت ای طوطی خوب خوش حنین ** این چه بودت این چرا گشتی چنین‌‌

Dedi ki: “ Ey güzel ve hoş nağmeli dudu! Sana ne oldu, niçin bu hale geldin?

ای دریغا مرغ خوش آواز من ** ای دریغا هم دم و هم راز من‌‌ 1695

Vah yazık, benim güzel sesli kuşum! Vah yazık, benim gönüldeşim, sırdaşım.

ای دریغا مرغ خوش الحان من ** راح روح و روضه و ریحان من‌‌

Yazık, benim güzel nağmeli kuşum; ruhumun neşesi, bahçem, çiçeğim!

گر سلیمان را چنین مرغی بدی ** کی خود او مشغول آن مرغان شدی‌‌

Süleyman’ın böyle kuşu olsaydı hiç başka kuşlarla uğraşır mıydı?

ای دریغا مرغ کارزان یافتم ** زود روی از روی او بر تافتم‌‌

Vah yazık; ucuz bulduğum kuştan ne çabuk ayrıldım!

ای زبان تو بس زیانی بر وری ** چون تویی گویا چه گویم من ترا

Ey dil, sen bana çok ziyan veriyorsun! Söyleyen sen olduktan sonra ben sana ne diyeyim?

ای زبان هم آتش و هم خرمنی ** چند این آتش در این خرمن زنی‌‌ 1700

Ey dil, sen hem ateşsin, hem harman! Ne vakte kadar harmanı ateşe vereceksin?

در نهان جان از تو افغان می‌‌کند ** گر چه هر چه گویی‌‌اش آن می‌‌کند

Can, ne dersen onu yapmakla beraber gizlice yine senin elinden feryat etmektedir.

ای زبان هم گنج بی‌‌پایان تویی ** ای زبان هم رنج بی‌‌درمان تویی‌‌

Ey dil, sen hem bitmez tükenmez bir hazinesin; hem dermanı olmayan bir dertsin!

هم صفیر و خدعه‌‌ی مرغان تویی ** هم انیس وحشت هجران تویی‌‌

Hem kuşlara çalınan ıslık, yapılan hilesin; hem yalnızlık ve ayrılık zamanının enisisin!

چند امانم می‌‌دهی ای بی‌‌امان ** ای تو زه کرده به کین من کمان‌‌

Ey aman bilmez! Bana hiç aman vermiyorsun. Sen, yayını beni öldürmek için kurmuşsun.

نک بپرانیده ای مرغ مرا ** در چراگاه ستم کم کن چرا 1705

İşte benim kuşumu uçurdun. Zulüm ve sitem otlağında az otla!

یا جواب من بگو یا داد ده ** یا مرا ز اسباب شادی یاد ده‌‌

Ya bana cevap ver, yahut insafa gel, yahut da bana neşe ve sevinç sebeplerinden birini an!

ای دریغا نور ظلمت سوز من ** ای دریغا صبح روز افروز من‌‌

Eyvah benim karanlığı yakıp mahfeden nurum; eyvah, benim gündüzü aydınlatan sabahım!

ای دریغا مرغ خوش پرواز من ** ز انتها پریده تا آغاز من‌‌

Vah benim güzel uçan; tâ sondan başlangıca kadar uçup gelen kuşum!

عاشق رنج است نادان تا ابد ** خیز لا أقسم بخوان تا فی کبد

Cahil insan ilelebet mihnete âşıktır. Kalk, “Fî kebed” e kadar “Lâ uksimü” yü oku!

از کبد فارغ بدم با روی تو ** وز زبد صافی بدم در جوی تو 1710

Senin yüzünü gördüm de mihnetten kurtuldum; senin ırmağında köpükten, tortudan arındım.

این دریغاها خیال دیدن است ** وز وجود نقد خود ببریدن است‌‌

Bu eyvah demeler, bu acınmalar onu görmek, peşin ve elde olan kendi varlığından kesilmek hayaliyledir.

غیرت حق بود و با حق چاره نیست ** کو دلی کز حکم حق صد پاره نیست‌‌

(Bu kuşun ölümüne sebep) Tanrı’nın gayreti (kıskanması) idi. Hakk’ın hükmüne çare bulunmaz. Nerede bir gönül ki Tanrı’nın hükmünden yüz parça olmamış olsun!