Bu insanda sınanma yönünden bölüklere ayrılmıştır... Hepsi insan şeklindedir ama üç kısımdır:1505
وین بشر هم ز امتحان قسمت شدند ** آدمی شکلند و سه امت شدند
Bir kısmı, mutlak varlık olan Allah’a dalmış, kendini kaybetmiş olanlardır... Bunlar İsa gibi meleklere katılmışlardır.
یک گره مستغرق مطلق شدست ** هم‌چو عیسی با ملک ملحق شدست
Surette insandır bunlar, fakat hakikatte Cebrail... Kızgınlıktan heva ve hevesten, dedikodudan kurtulmuşlardır.
نقش آدم لیک معنی جبرئیل ** رسته از خشم و هوا و قال و قیل
Riyazattan da kurtulmuşlardır, zahitlikten ve savaştan da... Sanki onlar, insanoğlundan doğmamışlardır!
از ریاضت رسته وز زهد و جهاد ** گوییا از آدمی او خود نزاد
İkinci kısmı eşeklere katılmış olanlardır. Bunlar kızgınlığın ta kendisi olmuşlar, tepeden tırnağa kadar şehvet kesilmişlerdir.
قسم دیگر با خران ملحق شدند ** خشم محض و شهوت مطلق شدند
Bunlardaki Cebrail’lik meleklik sıfatı gitmiştir... Çünkü o ev dardı, o sıfat da büyük, sığamadı, geçip gitti!1510
وصف جبریلی دریشان بود رفت ** تنگ بود آن خانه و آن وصف زفت
Canı olmayan adam ölür... Canında bu sıfat bulunmayan kişi de eşek olur.
مرده گردد شخص کو بی‌جان شود ** خر شود چون جان او بی‌آن شود
Çünkü bu sıfatta olmayan can bayağıdır, aşağıdır... Bu sözü sofi söylemiştir, doğrudur!
زانک جانی کان ندارد هست پست ** این سخن حقست و صوفی گفته است
O hayvanlardan da fazla can çekişir... Âlemde ince işlere girişir!
او ز حیوانها فزون‌تر جان کند ** در جهان باریک کاریها کند
Onun örüp dokuduğu hile ve şeytanlık, başka bir hayvandan zuhur edemez!
مکر و تلبیسی که او داند تنید ** آن ز حیوان دیگر ناید پدید
Altın sırmalı elbiseler dokur, denizin dibinden inciler çıkarır...1515
جامه‌های زرکشی را بافتن ** درها از قعر دریا یافتن
Hendese bilgilerinin en ince noktalarını bilir yahut nücum, tıp ve felsefe bilgilerini elde eder!
خرده‌کاریهای علم هندسه ** یا نجوم و علم طب و فلسفه
Çünkü onun, ancak bu dünya ile alâkası vardır... Yedinci kat göğe çıkmaya yolu yoktur.
که تعلق با همین دنیاستش ** ره به هفتم آسمان بر نیستش
Bütün bu bilgiler, ahır yapısına yarar... Ahır da öküzle devenin varlığına destektir!
این همه علم بنای آخرست ** که عماد بود گاو و اشترست
Hayvanların birkaç gün yaşamalarına yarayan bu bilgilerin adını, şu ahmaklar remizler, ince şeyler kodular.
بهر استبقای حیوان چند روز ** نام آن کردند این گیجان رموز
Allah yolunun, Allah durağının bilgisini ancak gönül sahibi yahut da gönül sahibinin gönlü bilir!1520
علم راه حق و علم منزلش ** صاحب دل داند آن را با دلش
İşte Allah bu terkiple lâtif bir hayvan olan insanı yarattı, onu bilgilere eş etti.
پس درین ترکیب حیوان لطیف ** آفرید و کرد با دانش الیف
O bölüğe “hayvanlar gibi” dedi... Çünkü uyanıklığın uykuyla ne münasebeti var?
نام کالانعام کرد آن قوم را ** زانک نسبت کو بیقظه نوم را
Hayvani ruhta ancak uyku bulunur... Bu çeşit insanlarda aksine duygular vardır.
روح حیوانی ندارد غیر نوم ** حسهای منعکس دارند قوم
Fakat uyanıklık gelmedi de hayvani uyku kalmadı mı duygusunun aksi ve aykırı olduğunu levhten okur anlar!
یقظه آمد نوم حیوانی نماند ** انعکاس حس خود از لوح خواند
Uykuya dalan kişinin uyandığı zaman, rüyada gördüklerinin aksini görmesi gibi!1525
هم‌چو حس آنک خواب او را ربود ** چون شد او بیدار عکسیت نمود
Hülâsa o aşağılık kişi, aşağılık âlemdendir... Onu bırak, “Ben batanları sevmem, de!”
لاجرم اسفل بود از سافلین ** ترک او کن لا احب الافلین
Kalplerinde hastalık olanlara gelince: Kur’an, onların gönüllerindeki pisliği arttırır ve "Allah, Kur’an’daki misallerle çoğunu azdırır, çoğunu da doğru yola götürür" ayetlerinin tefsiri
در تفسیر این آیت کی و اما الذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجسا و قوله یضل به کثیرا و یهدی به کثیرا
Çünkü hayvani ruha sahip olan kişinin, huylarını değiştirmeye, nefsiyle savaşa girişmeye, aşağılıktan kurtulmaya istidadı vardı ama o istidadı fevt etti!
زانک استعداد تبدیل و نبرد ** بودش از پستی و آن را فوت کرد