- Bu misalle muradını anlatmış olurdu. Ağyar sualinden bir koku bile duymaz, hiçbir şey anlamazdı” dedi.
- او جواب خویش بگرفتی از او ** وز سؤالش می‌‌نبردی غیر بو
- Tavşanın aslana oyun edip onunla başa çıkması
- قصه‌‌ی مکر خرگوش
- Tavşan, aslana gitmede biraz gecikti, sonra pençesi kuvvetli aslanın yanına gitti. 1055
- ساعتی تاخیر کرد اندر شدن ** بعد از آن شد پیش شیر پنجه زن
- Aslan, tavşan gecikti diye pençesiyle toprağı kazmakta, kükremekteydi:
- ز آن سبب کاندر شدن او ماند دیر ** خاک را می‌‌کند و می‌‌غرید شیر
- “Ben, o alçakların ahdi hamdır, ham, ahitleri kötüdür, sözlerinde durmazlar demiştim.
- گفت من گفتم که عهد آن خسان ** خام باشد خام و سست و نارسان
- Onların gürültüleri beni yaya bıraktı. Bu felek beni ne vakte kadar aldatacak, ne vakte kadar?
- دمدمه‌‌ی ایشان مرا از خر فگند ** چند بفریبد مرا این دهر چند
- Tedbirsiz emir, adamakıllı âciz kalır. Çünkü ahmaklığından dolayı ne önünü görür, ne ardını!” dedi.
- سخت درماند امیر سست ریش ** چون نه پس بیند نه پیش از احمقیش
- Yol düzgün ama altında tuzaklar var. Yazının tarzı hoş ama içinde mana kıt. 1060
- راه هموار است و زیرش دامها ** قحط معنی در میان نامها
- Sözler, yazılar, tuzaklara benzer. Tatlı sözler, bizim ömrümüzün kumudur.
- لفظها و نامها چون دامهاست ** لفظ شیرین ریگ آب عمر ماست
- İçinde su kaynayan kum pek az bulunur; yürü, onu ara!
- آن یکی ریگی که جوشد آب ازو ** سخت کمیاب است رو آن را بجو
- Hikmet arayan hikmet kaynağı olur, tahsilden ve sebeplere teşebbüsten kurtulur.
- منبع حکمت شود حکمت طلب ** فارغ آید او ز تحصیل و سبب
- Bilgileri hıfzeden levh, bir Levh-i Mahfuz olur; aklı ruhtan nasiplenir, feyz alır.
- لوح حافظ لوح محفوظی شود ** عقل او از روح محظوظی شود
- Önce aklı hoca iken, sonra akıl ona şakirt olur. 1065
- چون معلم بود عقلش ز ابتدا ** بعد از این شد عقل شاگردی و را
- Akıl; Cebrail gibi “Ey Ahmed, bir adım daha atarsam yanarım!
- عقل چون جبریل گوید احمدا ** گر یکی گامی نهم سوزد مرا
- Sen beni bırak, bundan sonra sen ileri yürü. Ey can sultanı! Benim haddim bu karardır” der.
- تو مرا بگذار زین پس پیش ران ** حد من این بود ای سلطان جان
- Tembellik yüzünden şükür ve sabırda mahrum kalan, ancak şunu bilir: Ayağını “cebir” tutmuştur. (Bana bunu Tanrı vermiş demektedir).
- هر که ماند از کاهلی بی‌‌شکر و صبر ** او همین داند که گیرد پای جبر
- Cebir iddia eden, hasta değilken kendisini hasta göstermiştir. Nihayetle hastalık o kimseyi sıhhatten ayırmıştır.
- هر که جبر آورد خود رنجور کرد ** تا همان رنجوری‌‌اش در گور کرد
- Peygamber, “Şakacıktan hastalanış gerçekten hastalık getirir ve o adam nihayet mum gibi söner gider” dedi. 1070
- گفت پیغمبر که رنجوری به لاغ ** رنج آرد تا بمیرد چون چراغ
- Cebir ne demektir? Kırık sarmak yahut kopmuş damarı bağlamak.
- جبر چه بود بستن اشکسته را ** یا بپیوستن رگی بگسسته را
- Mademki bu yolda ayağını kırmadın; kiminle alay ediyorsun, ayağını neye sardın?
- چون در این ره پای خود نشکسته‌‌ای ** بر که می‌‌خندی چه پا را بسته‌‌ای
- Çalışma yolunda ayağı kırılana derhal Burak geldi, ona bindi.
- و آن که پایش در ره کوشش شکست ** در رسید او را براق و بر نشست
- Din emirlerini yüklenmişti, şimdi kendi bindi… Ferman kabul ediciydi, makbul oldu.
- حامل دین بود او محمول شد ** قابل فرمان بد او مقبول شد
- Şimdiye kadar Padişahın fermanını kabul eder, o fermana uyardı, bundan sonra askere ferman verir! 1075
- تا کنون فرمان پذیرفتی ز شاه ** بعد از این فرمان رساند بر سپاه
- Şimdiye kadar talih yıldızı ona tesir ederken bundan sonra o zat yıldızı üzerine emredici olur.
- تا کنون اختر اثر کردی در او ** بعد از این باشد امیر اختر او
- Eğer sen bundan şüphelenirsen o halde “Şakk-ı Kamer” den de şüphelisin.
- گر ترا اشکال آید در نظر ** پس تو شک داری در انشق القمر
- Ey gizlice heva ve hevesini tazeleyen kimse! İmanını tazele, ama yalnız dille olmasın.
- تازه کن ایمان نه از گفت زبان ** ای هوا را تازه کرده در نهان
- Heva ve heves tazelenip durdukça iman taze değildir. Çünkü heva, iman kapısının kilididir.
- تا هوا تازه ست ایمان تازه نیست ** کاین هوا جز قفل آن دروازه نیست
- Bakir sözü tevil etmişsin; sen kendini tevil et, Kur’an’ı değil. 1080
- کرده‌‌ای تاویل حرف بکر را ** خویش را تاویل کن نی ذکر را
- İsteğine göre Kur’an’ı tevil ediyorsun. Yüce mana, senin tevilinden aşağılandı, aykırı bir şekle girdi!
- بر هوا تاویل قرآن می‌‌کنی ** پست و کژ شد از تو معنی سنی
- Sineğin gevşek tevilinin değersizliği
- زیافت تاویل رکیک مگس
- O sinek eşek sidiği birikintisindeki saman çöpünün üstünde gemi kaptanı gibi baş kaldırıp,
- آن مگس بر برگ کاه و بول خر ** همچو کشتیبان همی‌‌افراشت سر
- “Ben, deniz ve gemi hikâyesini okumuş, bir zaman bunu düşünmüştüm.
- گفت من دریا و کشتی خوانده‌‌ام ** مدتی در فکر آن می‌‌مانده‌‌ام
- İşte şu deniz, şu gemi, ben de ehliyefli, rey ve tedbir sahibi bir kaptanın” dedi.
- اینک این دریا و این کشتی و من ** مرد کشتیبان و اهل و رایزن
- Deniz üstünde salını sürüp durmaktaydı. O kadarcık bir su ona haddinden fazla göründü. 1085
- بر سر دریا همی‌‌راند او عمد ** می‌‌نمودش آن قدر بیرون ز حد
- O sidik, sineğe göre hudutsuzdu. Sinekte, onu olduğu gibi görecek göz nerede?
- بود بی‌‌حد آن چمین نسبت بدو ** آن نظر که بیند آن را راست کو
- Onun âlemi kendi görüşüne göre olur. Gözü, bu kadardır, denizi de ona göre!
- عالمش چندان بود کش بینش است ** چشم چندین بحر هم چندینش است
- Bâtıl tevilci, sinek gibidir. Vehmi eşek sidiği, tevil ve tasavvuru saman çöpüdür.
- صاحب تاویل باطل چون مگس ** وهم او بول خر و تصویر خس
- Eğer sinek kendi reyiyle saplandığı tevilden geçse, baht o sineği hümâ yapar.
- گر مگس تاویل بگذارد به رای ** آن مگس را بخت گرداند همای
- Bu ibret gözüne sahip olan sinek olmaz; ruhu, surete lâyık olmayacak derecede yüksek bir zat olur, 1090
- آن مگس نبود کش این عبرت بود ** روح او نی در خور صورت بود
- Tavşanın geç gelmesinden aslanın incinmesi
- تولیدن شیر از دیر آمدن خرگوش
- Aslanla pençeleşen o tavşan gibi. Onun ruhu, nasıl olur da küçücük cüssesine lâyık olur?
- همچو آن خرگوش کاو بر شیر زد ** روح او کی بود اندر خورد قد
- Aslan, hiddetle: “Düşman, aldatıcı sözlerle gözümü kapattı.
- شیر می‌‌گفت از سر تیزی و خشم ** کز ره گوشم عدو بر بست چشم
- Cebrîlerin hileleri beni bağladı, tahta kılıçları vücudumu yordu.
- مکرهای جبریانم بسته کرد ** تیغ چوبینشان تنم را خسته کرد
- Bundan sonra ben artık o gürültüyü dinlemem. Onlar hep şeytanların, gulyabanilerin sesleri!
- زین سپس من نشنوم آن دمدمه ** بانگ دیوان است و غولان آن همه
- Ey gönül; durma, onları parçala, derilerini yüz. Zaten onlar deriden başka bir şey değildir!” diyordu. 1095
- بردران ای دل تو ایشان را مه‌‌ایست ** پوستشان بر کن کشان جز پوست نیست
- Deriden maksat nedir? Renk renk lâflar… Su üstündeki, durmalarına imkân olmayan menevişler gibi.
- پوست چه بود گفتهای رنگ رنگ ** چون زره بر آب کش نبود درنگ
- Bu söz deri gibidir, mana onun içi; bu söz, ceset gibidir, mana, can.
- این سخن چون پوست و معنی مغز دان ** این سخن چون نقش و معنی همچو جان
- Kötü iç’in ayıbını deri örter; iyi iç’i de gayret dolayısıyla Gayb âlemi.
- پوست باشد مغز بد را عیب پوش ** مغز نیکو را ز غیرت غیب پوش
- Kalemin rüzgârdan, kâğıdın sudan olursa ne yazarsan derhal yok olur.
- چون قلم از باد بد دفتر ز آب ** هر چه بنویسی فنا گردد شتاب
- Manasız söz, su üstüne yazılan yazıdır. Ondan vefa umarsan iki elini ısırarak dönersin (pişman olur). 1100
- نقش آب است ار وفا جویی از آن ** باز گردی دستهای خود گزان
- Rüzgâr, insandaki heva ve arzudur. Heva ve hevesten geçersen Tanrı’nın haberi karlı, ondan haber alırsın.
- باد در مردم هوا و آرزوست ** چون هوا بگذاشتی پیغام هوست
- Tanrı’nın haberleri çok hoştu; çünkü baştan sona kadar ebedîdir.
- خوش بود پیغامهای کردگار ** کاو ز سر تا پای باشد پایدار
- Peygamberlerin ululuğundan ve hutbelerinden gayrı padişahların hutbeleri, ululukları, adları, sanları değişir, baki kalmaz.
- خطبه‌‌ی شاهان بگردد و آن کیا ** جز کیا و خطبه‌‌های انبیا