چون محیط حرف و معنی نیست جان ** چون بود جان خالق این هر دوان‌‌

Mademki can, harfi ve manayı bir anda ihata edemez, nasıl olur da hem işi yapar, hem o iş yapma kudretini yaratır?

حق محیط جمله آمد ای پسر ** وا ندارد کارش از کار دگر

Ey oğul! Tanrı, her şeye muhittir. Bir işi yapması, o anda diğer bir işi yapmasına mâni olamaz.

گفت شیطان که بما أغویتنی ** کرد فعل خود نهان دیو دنی‌‌

Şeytan, “Bima ağveytenî ” dedi; o alçak ifrit, kendi fi’lini gizledi.

گفت آدم که ظلمنا نفسنا ** او ز فعل حق نبد غافل چو ما

Âdem ise “Zalemna enfüsena” dedi; bizim gibi Hakk’ın fiilinden gafil değildi;

در گنه او از ادب پنهانش کرد ** ز آن گنه بر خود زدن او بر بخورد 1490

Günah ettiği halde edebe riayet ederek Tanrı’ya isnat etmedi. Tanrı’nın halk ettiğini gizledi. O suçu kendine atfettiğinden ihsana nail oldu.

بعد توبه گفتش ای آدم نه من ** آفریدم در تو آن جرم و محن‌‌

Âdem, tövbe ettikten sonra Tanrı, “Ey Âdem! O suçu, o mihnetleri, sen de ben yaratmadım mı?”

نه که تقدیر و قضای من بد آن ** چون به وقت عذر کردی آن نهان‌‌

O benim takdirim, benim kazam değil miydi; özür getirirken niye onu gizledin?” dedi.

گفت ترسیدم ادب نگذاشتم ** گفت هم من پاس آنت داشتم‌‌

Âdem “Korktum, edebi terk etmedim” deyince Tanrı, “İşte ben de onun için seni kayırdım” dedi.

هر که آرد حرمت او حرمت برد ** هر که آرد قند لوزینه خورد

Hürmet eden, hürmet görür. Şeker getiren badem şekerlemesi yer.

طیبات از بهر که للطیبین ** یار را خوش کن برنجان و ببین‌‌ 1495

Temiz şeyler, temizler içindir; sevgiliyi hoş tut hoşluk gör; incit, incin!

یک مثال ای دل پی فرقی بیار ** تا بدانی جبر را از اختیار

Ey gönül! Cebirle ihtiyarı birbirinden ayırt etmek için bir misal getir ki ikisini de anlayasın:

دست کان لرزان بود از ارتعاش ** و آن که دستی را تو لرزانی ز جاش‌‌

Titreme illetinden dolayı titreyen bir el, bir de senin titrettiğin el...

هر دو جنبش آفریده‌‌ی حق شناس ** لیک نتوان کرد این با آن قیاس‌‌

Her iki hareketi de bil ki Tanrı yaratmıştır; fakat bu hareketi onunla mukayeseye imkân yoktur.

ز آن پشیمانی که لرزانیدی‌‌اش ** مرتعش را کی پشیمان دیدی‌‌اش‌‌

İhtiyarınla el oynatmadan pişman olabilirsin; fakat titreme illetine müptelâ bir adamın pişman olduğunu ne vakit gördün?

بحث عقل است این چه عقل آن حیله‌‌گر ** تا ضعیفی ره برد آن جا مگر 1500

Anlayışı kıt biriside şu cebir ve ihtiyar meselesine yol bulsun, bu işi anlasın diye söylediğimiz bu söz, aklî bir söz, aklî bir bahistir. Fakat zaten bu hilekâr akıl, akıl değildir ki.

بحث عقلی گر در و مرجان بود ** آن دگر باشد که بحث جان بود

Aklî bahis, inci ve mercan bile olsa can bahsi, başka bir bahistir.

بحث جان اندر مقامی دیگر است ** باده‌‌ی جان را قوامی دیگر است‌‌

Can bahsi başka bir makamdır, can şarabının başka bir kıvamı vardır.

آن زمان که بحث عقلی ساز بود ** این عمر با بو الحکم هم راز بود

Akıl bahisleri hüküm sürdüğü sırada Ömer’le Ebülhakem sırdaştı.

چون عمر از عقل آمد سوی جان ** بو الحکم بو جهل شد در حکم آن‌‌

Fakat Ömer, akıl âleminden can âlemine gelince can bahsinde Ebülhakem, Ebucehil oldu.

سوی حس و سوی عقل او کامل است ** گر چه خود نسبت به جان او جاهل است‌‌ 1505

Ebucehil, cana nispetle esasen cahil olmakla beraber his ve akıl bakımından kâmildi.

بحث عقل و حس اثر دان یا سبب ** بحث جانی یا عجب یا بو العجب‌‌

Akıl ve bahsi, bil ki eser, yahut sebeptir (Onunla müessir ve müsebbip anlaşılır). Can bahsi ise büsbütün şaşılacak bir şeydir.

ضوء جان آمد نماند ای مستضی ** لازم و ملزوم و نافی مقتضی‌‌

Ey nur isteyen! Can ziyası parladı; lâzım, mülzem, nâfî, muktazî kalmadı. Bir gören kişinin.

ز آن که بینایی که نورش بازغ است ** از دلیل چون عصا بس فارغ است‌‌

Nuru doğmuş parlamaktayken sopa gibi bir delilden vazgeçeceği meydandadır.

تفسیر و هو معکم أين ما کنتم

“ Ve Hüve maaküm eynemâ küntüm “ âyetinin tefsiri

بار دیگر ما به قصه آمدیم ** ما از آن قصه برون خود کی شدیم‌‌

Yine hikâyeye geldik; zaten ne zaman hikâyeden ayrıldık ki?

گر به جهل آییم آن زندان اوست ** ور به علم آییم آن ایوان اوست‌‌ 1510

Cehil bahsine gelirsek o Tanrı’nın zindanıdır; ilim bahsine gelirsek onun bağı ve sayvanı.