یک مثال ای دل پی فرقی بیار ** تا بدانی جبر را از اختیار
Ey gönül! Cebirle ihtiyarı birbirinden ayırt etmek için bir misal getir ki ikisini de anlayasın:
دست کان لرزان بود از ارتعاش ** و آن که دستی را تو لرزانی ز جاش
Titreme illetinden dolayı titreyen bir el, bir de senin titrettiğin el...
هر دو جنبش آفریده‌‌ی حق شناس ** لیک نتوان کرد این با آن قیاس
Her iki hareketi de bil ki Tanrı yaratmıştır; fakat bu hareketi onunla mukayeseye imkân yoktur.
ز آن پشیمانی که لرزانیدی‌‌اش ** مرتعش را کی پشیمان دیدی‌‌اش
İhtiyarınla el oynatmadan pişman olabilirsin; fakat titreme illetine müptelâ bir adamın pişman olduğunu ne vakit gördün?
بحث عقل است این چه عقل آن حیله‌‌گر ** تا ضعیفی ره برد آن جا مگر1500
Anlayışı kıt biriside şu cebir ve ihtiyar meselesine yol bulsun, bu işi anlasın diye söylediğimiz bu söz, aklî bir söz, aklî bir bahistir. Fakat zaten bu hilekâr akıl, akıl değildir ki.
بحث عقلی گر در و مرجان بود ** آن دگر باشد که بحث جان بود
Aklî bahis, inci ve mercan bile olsa can bahsi, başka bir bahistir.
بحث جان اندر مقامی دیگر است ** باده‌‌ی جان را قوامی دیگر است
Can bahsi başka bir makamdır, can şarabının başka bir kıvamı vardır.
آن زمان که بحث عقلی ساز بود ** این عمر با بو الحکم هم راز بود
Akıl bahisleri hüküm sürdüğü sırada Ömer’le Ebülhakem sırdaştı.
چون عمر از عقل آمد سوی جان ** بو الحکم بو جهل شد در حکم آن
Fakat Ömer, akıl âleminden can âlemine gelince can bahsinde Ebülhakem, Ebucehil oldu.
سوی حس و سوی عقل او کامل است ** گر چه خود نسبت به جان او جاهل است1505
Ebucehil, cana nispetle esasen cahil olmakla beraber his ve akıl bakımından kâmildi.
بحث عقل و حس اثر دان یا سبب ** بحث جانی یا عجب یا بو العجب
Akıl ve bahsi, bil ki eser, yahut sebeptir (Onunla müessir ve müsebbip anlaşılır). Can bahsi ise büsbütün şaşılacak bir şeydir.
ضوء جان آمد نماند ای مستضی ** لازم و ملزوم و نافی مقتضی
Ey nur isteyen! Can ziyası parladı; lâzım, mülzem, nâfî, muktazî kalmadı. Bir gören kişinin.
ز آن که بینایی که نورش بازغ است ** از دلیل چون عصا بس فارغ است
Nuru doğmuş parlamaktayken sopa gibi bir delilden vazgeçeceği meydandadır.
تفسیر و هو معکم أين ما کنتم
“ Ve Hüve maaküm eynemâ küntüm “ âyetinin tefsiri
بار دیگر ما به قصه آمدیم ** ما از آن قصه برون خود کی شدیم
Yine hikâyeye geldik; zaten ne zaman hikâyeden ayrıldık ki?
گر به جهل آییم آن زندان اوست ** ور به علم آییم آن ایوان اوست1510
Cehil bahsine gelirsek o Tanrı’nın zindanıdır; ilim bahsine gelirsek onun bağı ve sayvanı.
ور به خواب آییم مستان وی‌‌ایم ** ور به بیداری به دستان وی‌‌ایم
Uyursak onun sarhoşlarıyız; uyanık olursak onun hikâyesinden bahsetmekteyiz.
ور بگرییم ابر پر زرق وی‌‌ایم ** ور بخندیم آن زمان برق وی‌‌ایم
Ağlarsak rızıklarla dolu bulutuyuz; gülersek şimşek!
ور به خشم و جنگ عکس قهر اوست ** ور به صلح و عذر عکس مهر اوست
Kızar, savaşırsak bu, kahrının aksidir, barışır, özür serdedersek muhabbetinin aksidir.
ما که‌‌ایم اندر جهان پیچ پیچ ** چون الف او خود چه دارد هیچ هیچ
Bu dolaşık ve karmakarışık âlemde biz kimiz? Elif gibiyiz. Elifinse esasen, hiç ama hiçbir şeyi yoktur!
سؤال کردن رسول روم از عمر از سبب ابتلای ارواح با این آب و گل اجساد
Elçinin Ömer’den - Tanrı ondan razı olsun - , ruhların bu balçığa müptelâ olmalarının sebebini sorması
گفت یا عمر چه حکمت بود و سر ** حبس آن صافی در این جای کدر1515
Ömer’e “O duru suyun bulanık yerde hapsedilmesinin hikmeti ne, bunda ne sır var?
آب صافی در گلی پنهان شده ** جان صافی بسته‌‌ی ابدان شده
Duru su, toprakta gizlenmiş; saf can cisimlerde mukayyet olmuş, sebebi nedir?” dedi.
گفت تو بحثی شگرفی می‌‌کنی ** معنیی را بند حرفی می‌‌کنی
Ömer dedi ki: “Sen derin bir bahse dalıyorsun. Meselâ manayı harflerle takyit eder(bir söz söylersin).
حبس کردی معنی آزاد را ** بند حرفی کرده ای تو یاد را
Serbest olan manayı hapsettin, nefesi bir kelime ile takyit eyledin.