عاشق کل است و خود کل است او ** عاشق خویش است و عشق خویش جو

Güle âşık, hâlbuki esasen kendisi gül, kendisine âşık, kendi aşkını aramakta!”

صفت اجنحه‌‌ی طیور عقول الهی‌‌

İlâhî akıl kuşlarının kanatlarının evsafı

قصه‌‌ی طوطی جان زین سان بود ** کو کسی کو محرم مرغان بود 1575

Can dudusunun hikâyesi de bu çeşittir. Fakat nerede kuşlara mahrem olan kişi?

کو یکی مرغی ضعیفی بی‌‌گناه ** و اندرون او سلیمان با سپاه‌‌

Nerede zayıf ve suçsuz bir kuş ki onun içine Süleyman, askeriyle ordu kurmuş olsun!

چون بنالد زار بی‌‌شکر و گله ** افتد اندر هفت گردون غلغله‌‌

Şükür yahut şikâyetle feryat edince yere, göğe zelzeleler düşsün!

هر دمش صد نامه صد پیک از خدا ** یا ربی زو شصت لبیک از خدا

Her demde ona Tanrı’dan yüz mektup, yüz haberci erişsin; o bir kere “Ya Rabbi” deyince Hak’tan altmış kere “Lebbeyk” sesi gelsin!

زلت او به ز طاعت نزد حق ** پیش کفرش جمله ایمانها خلق‌‌

Hatası, Tanrı indinde ibadetten daha iyi olsun; küfrüne nispetle bütün halkın imanı değersiz kalsın!

هر دمی او را یکی معراج خاص ** بر سر تاجش نهد صد تاج خاص‌‌ 1580

Öyle kişiye her nefeste hususi miraç vardır. Tanrı, onun tacının üstüne yüzlerce hususi taç koyar.

صورتش بر خاک و جان بر لامکان ** لامکانی فوق وهم سالکان‌‌

Cismi topraktadır, Canı Lâmekân Âleminde, O Lâmekân Âlemi, saliklerin vehimlerinden üstündür. (vehimlere sığmaz.)

لامکانی نه که در فهم آیدت ** هر دمی در وی خیالی زایدت‌‌

O Lâmekân Âlemi, vehmine gelen bir âlem olmadığı gibi hayaline de doğmaz. (ne idrak edebilirsin, ne tahayyül !)

بل مکان و لامکان در حکم او ** همچو در حکم بهشتی چارجو

Cennetteki ırmak, nasıl cennettekilerin hükmüne tâbi ise mekân âlemiyle Lâmekân Âlemi de, o âlemin hükmüne tâbidir.

شرح این کوته کن و رخ زین بتاب ** دم مزن و الله اعلم بالصواب‌‌

Bu ilâhî akıl kuşlarına ait olan bahsi kısa kes, bu sözden yüzünü çevir, sükût et! Doğrusunu, Tanrı daha iyi bilir.

باز می‌‌گردیم ما ای دوستان ** سوی مرغ و تاجر و هندوستان‌‌ 1585

Dostlar biz yine kuş, tacir ve Hindistan hikâyesine dönelim:

مرد بازرگان پذیرفت این پیام ** کاو رساند سوی جنس از وی سلام‌‌

Tacir, Hindistan’daki dudulara, dudusundan selam götürmeyi kabul etti.

دیدن خواجه طوطیان هندوستان را در دشت و پیغام رسانیدن از آن طوطی‌‌

Tâcirin, kırda Hindistan dudularını görüp onlara dudusundan haber götürmesi

چون که تا اقصای هندوستان رسید ** در بیابان طوطی چندی بدید

Hindistan uçlarına varınca kırda birkaç dudu gördü.

مرکب استانید پس آواز داد ** آن سلام و آن امانت باز داد

Atını durdurup seslendi, dudunun selâmını ve kendisine emanet ettiği sözleri söyledi.

طوطیی ز آن طوطیان لرزید بس ** اوفتاد و مرد و بگسستش نفس‌‌

O dudulardan birisi, bir hayli titredi ve düşüp öldü, nefesi kesildi.

شد پشیمان خواجه از گفت خبر ** گفت رفتم در هلاک جانور 1590

Tâcir, bu haberi verdiğinden dolayı pişman oldu, dedi ki: “Bir cana kıydım,

این مگر خویش است با آن طوطیک ** این مگر دو جسم بود و روح یک‌‌

Bu dudu, olsa olsa o duducağızın akrabası olacak, galiba bunların cisimleri iki, canları bir.

این چرا کردم چرا دادم پیام ** سوختم بی‌‌چاره را زین گفت خام‌‌

Bu işi neye yaptım, o haberi neye verdim? Bu münasebetsiz sözle biçareyi yaktım, yandırdım.”

این زبان چون سنگ و هم آهن‌‌وش است ** و آن چه بجهد از زبان چون آتش است‌‌

Bu dil, çakmak taşıyla çakmak demiri gibidir. Dilden çıkan da ateşe benzer.

سنگ و آهن را مزن بر هم گزاف ** گه ز روی نقل و گاه از روی لاف‌‌

Manasız yere gâh hikâye yoluyla, gâh laf olsun diye çakmak taşıyla demirini birbirine vurma!

ز آن که تاریک است و هر سو پنبه زار ** در میان پنبه چون باشد شرار 1595

Zira ortalık karanlıktır, her tarafta pamuk dolu. Pamuk arasında kıvılcım nasıl durur?

ظالم آن قومی که چشمان دوختند ** ز آن سخنها عالمی را سوختند

Zalim onlardır ki gözlerini kapamışlar, söyledikleri sözlerle bütün âlemi yakmışlardır.

عالمی را یک سخن ویران کند ** روبهان مرده را شیران کند

Bir söz, bir âlemi yıkar, ölmüş tilkileri aslan eder.

جانها در اصل خود عیسی دمند ** یک زمان زخمند و گاهی مرهمند

Canlar aslen İsâ nefeslidir; bir anda yara, bir anda merhem olurlar.