گر ولی زهری خورد نوشی شود ** ور خورد طالب سیه هوشی شود

Velî, zehir yese bal olur, fakat talip yese aklı kararır zarara uğrar.

رب هب لی از سلیمان آمده ست ** که مده غیر مرا این ملک و دست‌‌

Süleyman ”Rabbi hebli” demiş, yani “”Benden başkasına bu saltanatı verme.”

تو مکن با غیر من این لطف و جود ** این حسد را ماند اما آن نبود 2605

Yahut benden başkasına bu lûtufta, bu ihsanda bulunma” diye niyaz etmiştir. Bu hasede benzer ama değildir.

نکته‌‌ی لا ينبغی می‌‌خوان به جان ** سر من بعدی ز بخل او مدان‌‌

Lâ yenbağı nüktesini candan oku. Benden sonra bu saltanatı kimseye verme sırrını onun nekesliğinden bilme.

بلکه اندر ملک دید او صد خطر ** مو به مو ملک جهان بد بیم سر

Hattâ o, saltanatta yüzlerce zarar ve tehlike gördü. Cihan saltanatı, kıldan kıla, baştanbaşa can kaygısından, baş korkusundan ibarettir.

بیم سر با بیم سر با بیم دین ** امتحانی نیست ما را مثل این‌‌

Baş korkusuyla can ve din korkusu... Bize bunun gibi bir imtihan daha olamaz.

پس سلیمان همتی باید که او ** بگذرد زین صد هزاران رنگ و بو

Süleyman himmetli birisi gerektir ki bu yüz binlerce renkten, kokudan vazgeçsin.

با چنان قوت که او را بود هم ** موج آن ملکش فرومی‌‌بست دم‌‌ 2610

Kuvvet ve kudretiyle beraber o saltanatın dalgası Süleyman’ın bile nefesini tıkıyordu.

چون بر او بنشست زین اندوه گرد ** بر همه شاهان عالم رحم کرد

Bu keder yüzünden üstüne toz, toprak konunca bütün cihan padişahlarına acıdı da.

شد شفیع و گفت این ملک و لوا ** با کمالی ده که دادی مر مرا

Şefaat edip ”Bana verdiğin bu saltanatı, kemal sahibi olanlara da ver.

هر که را بدهی و بکنی آن کرم ** او سلیمان است و آن کس هم منم‌‌

Bu saltanatı, kerem edip kime verir, kime bağışlarsan Süleyman odur, o da benim.

او نباشد بعدی او باشد معی ** خود معی چه بود منم بی‌‌مدعی‌‌

O benden sonra kimseye verme hükmüne dahil değildir; benimledir. Hattâ benimle ne demek? O kişi, davasız, nizasız benim” dedi.

شرح این فرض است گفتن لیک من ** باز می‌‌گردم به قصه‌‌ی مرد و زن‌‌ 2615

Bunu anlatmak farzdır. Ama biz, yine karıkoca hikâyesine dönüyoruz.

مخلص ماجرای عرب و جفت او

Arapla eşine ait hikâyenin sonu

ماجرای مرد و زن را مخلصی ** باز می‌‌جوید درون مخلصی‌‌

Bir Muhlis’in (Çelebi Hüsameddin’in) gönlü, o karı ve koca hikâyesinin neticesini istemekte.

ماجرای مرد و زن افتاد نقل ** آن مثال نفس خود می‌‌دان و عقل‌‌

Karıkoca hikâyesi, bir masaldan ibaret. Fakat onu nefsinle aklının misali bil.

این زن و مردی که نفس است و خرد ** نیک بایسته ست بهر نیک و بد

Bu kadınla erkek nefisle akıldır. İyi kişiye de mutlaka lâzımdır, kötü kişiye de.

وین دو بایسته در این خاکی سرا ** روز و شب در جنگ و اندر ماجرا

Bu ikisi, toprak yurtta esir ve mahpusturlar. Gece gündüz savaşta macera içinde.

زن همی‌‌خواهد هویج خانگاه ** یعنی آب رو و نان و خوان و جاه‌‌ 2620

Kadın durmadan evin ihtiyaçlarını ister, evin şerefini, yani eve lâzım olan ekmeği, yüceliği, hürmeti diler durur.

نفس همچون زن پی چاره‌‌گری ** گاه خاکی گاه جوید سروری‌‌

Nefis, kadın gibi her işe bir çare bulmak üzere gâh toprağa döşenir, tevazu gösterir; gâh ululuk diler, yücelir.

عقل خود زین فکرها آگاه نیست ** در دماغش جز غم الله نیست‌‌

Aklınsa, bu düşüncelerden zaten haberi yoktur. Fikrinde Tanrı gamından başka bir şey yoktur.

گر چه سر قصه این دانه ست و دام ** صورت قصه شنو اکنون تمام‌‌

Hikâyenin içyüzü, bu tane ve tuzaktır, nefisle akıl arasındaki maceradır, fakat sen dış yüzünün tamamını dinle.

گر بیان معنوی کافی شدی ** خلق عالم عاطل و باطل بدی‌‌

Eğer yalnız mânaya ait anlatış kifayet etseydi âlem halkı, tamamı ile işten güçten kalır, âlemin nizamı bozulur giderdi.

گر محبت فکرت و معنیستی ** صورت روزه و نمازت نیستی‌‌ 2625

Sevgi, düşünce ve mânadan ibaret olsaydı senin oruç ve namazının zâhiri suretleri de kalmaz, yok olurdu.

هدیه‌‌های دوستان با همدیگر ** نیست اندر دوستی الا صور

Dostların birbirine armağan sunmaları, dostluğa nazaran ancak görünüşe ait şeylerdir.

تا گواهی داده باشد هدیه‌ها ** بر محبتهای مضمر در خفا

Fakat bu suretle o armağanlar, gönüllerde gizli bulunan sevgilere şahadet eder.