چون زمین برخاست از جو فلک ** نه شب و نه سایه باشد نه دلک

هر کجا سایه‌ست و شب یا سایگه ** از زمین باشد نه از افلاک و مه

دود پیوسته هم از هیزم بود ** نه ز آتشهای مستنجم بود

وهم افتد در خطا و در غلط ** عقل باشد در اصابتها فقط 3570

هر گرانی و کسل خود از تنست ** جان ز خفت جمله در پریدنست

روی سرخ از غلبه خونها بود ** روی زرد از جنبش صفرا بود

رو سپید از قوت بلغم بود ** باشد از سودا که رو ادهم بود

در حقیقت خالق آثار اوست ** لیک جز علت نبیند اهل پوست

مغز کو از پوستها آواره نیست ** از طبیب و علت او را چاره نیست 3575

چون دوم بار آدمی‌زاده بزاد ** پای خود بر فرق علتها نهاد

علت اولی نباشد دین او ** علت جزوی ندارد کین او

می‌پرد چون آفتاب اندر افق ** با عروس صدق و صورت چون تتق

بلک بیرون از افق وز چرخها ** بی مکان باشد چو ارواح و نهی

بل عقول ماست سایه‌های او ** می‌فتد چون سایه‌ها در پای او 3580

مجتهد هر گه که باشد نص‌شناس ** اندر آن صورت نیندیشد قیاس

چون نیابد نص اندر صورتی ** از قیاس آنجا نماید عبرتی

تشبیه نص با قیاس

نص وحی روح قدسی دان یقین ** وان قیاس عقل جزوی تحت این

عقل از جان گشت با ادراک و فر ** روح او را کی شود زیر نظر

لیک جان در عقل تاثیری کند ** زان اثر آن عقل تدبیری کند 3585

نوح‌وار ار صدقی زد در تو روح ** کو یم و کشتی و کو طوفان نوح

عقل اثر را روح پندارد ولیک ** نور خور از قرص خور دورست نیک

زان به قرصی سالکی خرسند شد ** تا ز نورش سوی قرص افکند شد

زانک این نوری که اندر سافل است ** نیست دایم روز و شب او آفل است

وانک اندر قرص دارد باش و جا ** غرقه‌ی آن نور باشد دایما 3590

نه سحابش ره زند خود نه غروب ** وا رهید او از فراق سینه کوب