جان حیوانی فزاید از علف ** آتشی بود و چو هیزم شد تلف

Ot yemekle artan, gelişen can hayvan canıdır… O can, ateşe mensuptur, odun gibi de telef olur gider.

گر نگشتی هیزم او مثمر بدی ** تا ابد معمور و هم عامر بدی 4220

Odun olmasaydı meyve verir, ebediyen mamur bir halde kalır, her şeyi de mahmurlaştırırdı.

باد سوزانت این آتش بدان ** پرتو آتش بود نه عین آن

Bu ateş, bil ki yakıcı bir yelden ibarettir… Asıl ateşin ışığıdır, kendisi değil!

عین آتش در اثیر آمد یقین ** پرتو و سایه‌ی ویست اندر زمین

Asıl ateş, esîrdedir. Yeryüzündeki onun ışığı, onun gölgesidir.

لاجرم پرتو نپاید ز اضطراب ** سوی معدن باز می‌گردد شتاب

Hulâsa ışık ve gölge, daima oynar durur, baki kalmaz… Yine koşa koşa madenine gider, aslına kavuşur.

قامت تو بر قرار آمد بساز ** سایه‌ات کوته دمی یکدم دراز

Boyun daima olduğu gibidir de gölgesi bir an kısalır bir an uzar.

زانک در پرتو نیابد کس ثبات ** عکسها وا گشت سوی امهات 4225

Çünkü ışıkların hiç kimse sebat ettiğini görmemiştir; akisler yine döner; asıllarına, analarına giderler.

هین دهان بر بند فتنه لب گشاد ** خشک آر الله اعلم بالرشاد

Kendine gel… Ağzını yum; fitne, dudaklarını açtı… Kuru sözlere giriş, doğrusunu Allah daha iyi bilir!

ذکرخیال بد اندیشیدن قاصر فهمان

İyi anlayanları kötü hayallere düşmeleri

پیش از آنک این قصه تا مخلص رسد ** دود و گندی آمد از اهل حسد

Bu hikâye sone ermeden hasetçilerden bir kötü dumandır geldi.

من نمی‌رنجم ازین لیک این لگد ** خاطر ساده‌دلی را پی کند

Ben, bundan korkmam ama bu tekme, belki bir gönlü saf kişinin ayağını çeler.

خوش بیان کرد آن حکیم غزنوی ** بهر محجوبان مثال معنوی

O Hakîmi Gaznevî, perde ardında kalanlara ne güzel manevi bir misal getirdi.

که ز قرآن گر نبیند غیر قال ** این عجب نبود ز اصحاب ضلال 4230

Sapıklar, Kur’an’da sözden, lâftan başka bir şey görmezlerse şaşılmaz ki

کز شعاع آفتاب پر ز نور ** غیر گرمی می‌نیابد چشم کور

Körün gözüne, nurlarla dolu güneşin ışıkları gelmez de yalnız bir hararet gelir.

خربطی ناگاه از خرخانه‌ای ** سر برون آورد چون طعانه‌ای

Göbekli biri, ansızın eşek yurdundan şunu, bunu kınayan karılar gibi baş çıkararak,

کین سخن پستست یعنی مثنوی ** قصه پیغامبرست و پی‌روی

“Bu söz, yani Mesnevi, aşağılık bir söz… Peygamber’in hikâyesi ona uymayı anlatıp durmakta.

نیست ذکر بحث و اسرار بلند ** که دوانند اولیا آن سو سمند

Bunda öyle velilerin at koşturdukları makamlara ait yüce bahisler, yüksek şeyler yok…

از مقامات تبتل تا فنا ** پایه پایه تا ملاقات خدا 4235

Dünyadan ve Allah’tan başka her şeyden kesilmeden tut da yokluk makamına kadar derece derece, mertebe mertebe Allah’a ulaşıncaya kadar

شرح و حد هر مقام و منزلی ** که بپر زو بر پرد صاحب‌دلی

Her durağın, her konağın şehri de yok ki bir gönül sahibi onunla kanatlanıp uçsun” dedi.

چون کتاب الله بیامد هم بر آن ** این چنین طعنه زدند آن کافران

O kâfirler Allah’ın kitabını da bu çeşit kınadılar.

که اساطیرست و افسانه‌ی نژند ** نیست تعمیقی و تحقیقی بلند

“Bu esatirden eski masallardan ibaret… Öyle derin bahisler, yüce hakikatleri eşelemeler yok, bunda.

کودکان خرد فهمش می‌کنند ** نیست جز امر پسند و ناپسند

Bunu küçücük çocuklar bile anlar. Kabul edilecek yahut edilmeyecek emirlerden nehiylerden ibaret.

ذکر یوسف ذکر زلف پر خمش ** ذکر یعقوب و زلیخا و غمش 4240

Yusuf, Yusuf’un büklüm, büklüm zülüfleri… Yakup, Zeliha, Zeliha’nın derdi…

ظاهرست و هرکسی پی می‌برد ** کو بیان که گم شود در وی خرد

Hep bunlar değil mi? Bunları herkes anlar, bilir. Nerede bir söz ki akıl, onu idrak edemesin de hayretlere düşsün” dediler.

گفت اگر آسان نماید این به تو ** این چنین آسان یکی سوره بگو

Allah’ta dedi ki: “Eğer bu sana kolay görünüyorsa bu çeşit kolay, basit bir sure söyleyiver.

جنتان و انستان و اهل کار ** گو یکی آیت ازین آسان بیار

Cinlerinize, insanlarınıza kudret ve sanat sahibi olanlarınıza söyleyin de ehemmiyetsiz gördüğünüz ayetler gibi bir ayet meydana getirsinler!”

تفسیر این خبر مصطفی علیه السلام کی للقران ظهر و بطن و لبطنه بطن الی سبعة ابطن

Mustafa aleyhisselâm’ın “Kur’an’ın zahiri var, bâtını var, bâtının da yedinci bâtına kadar bâtını var” hadisinin tefsiri