آنک او از پرده‌ی تقلید جست ** او به نور حق ببیند آنچ هست

Çünkü o, taklit perdesinden çıkmış kurtulmuştur da ne varsa her şeyi Allah nuru ile görür.

نور پاکش بی‌دلیل و بی‌بیان ** پوست بشکافد در آید در میان 2170

Onun pak nuru delilsiz, beyansız deriyi yırtar, içi meydana çıkarır.

پیش ظاهربین چه قلب و چه سره ** او چه داند چیست اندر قوصره

Yalnız dışı görene göre kalp nedir, geçer altın ne? Hurma sepetinde ne var? O bilir.

ای بسا زر سیه کرده بدود ** تا رهد از دست هر دزدی حسود

Nice altınları, hasetçi hırsızların elinden kurtulsun diye dumanla karartmışlardır.

ای بسا مس زر اندوده به زر ** تا فروشد آن به عقل مختصر

Nice bakırlar vardır ki aklı kıt olanlara satsınlar diye onları altın suyuna batırmışlar, altın yaldızla yaldızlamışlardır.

ما که باطن‌بین جمله‌ی کشوریم ** دل ببینیم و به ظاهر ننگریم

Biz bütün ülkelerin iç yüzünü görenleriz... Gönlü görürüz, dış yüzüne bakmayız biz!

قاضیانی که به ظاهر می‌تنند ** حکم بر اشکال ظاهر می‌کنند 2175

Zahirin etrafında dönüp dolaşan kadılar, zahiri görünüşe göre hükmederler.

چون شهادت گفت و ایمانی نمود ** حکم او مومن کنند این قوم زود

Birisi şahadet getirdi, imanını gösteren bir şey yaptı mı bunlar, derhal o adamın mümin olduğuna hükmederler.

بس منافق کاندرین ظاهر گریخت ** خون صد مومن به پنهانی بریخت

Bu suretle de nice münafıklar, zahire sığınmışlar... Böylece de yüzlerce iman sahibinin kanını gizlice dökmüşlerdir.

جهد کن تا پیر عقل و دین شوی ** تا چو عقل کل تو باطن‌بین شوی

Çalış çabala da akıl ve din piri ol... Bu suretle aklı kül gibi iç âlemini gör.

از عدم چون عقل زیبا رو گشاد ** خلعتش داد و هزارش نام داد

O güzelim akıl, yokluktan yüz gösterince Allah ona bir elbisedir giydirdi, binlerce de ad taktı.

کمترین زان نامهای خوش‌نفس ** این که نبود هیچ او محتاج کس 2180

Bu güzel adların en aşağısı işte şu: O, hiç kimseye muhtaç değildir.

گر به صورت وا نماید عقل رو ** تیره باشد روز پیش نور او

Akıl bir kere yüz gösterse, suretini şu âleme izhar etse gündüz bile, onun nuruna karşı kapkaranlık kalırdı.

ور مثال احمقی پیدا شود ** ظلمت شب پیش او روشن بود

Ahmaklık da meselâ, meydana çıkıverse gecenin karanlığı, onun yanında apaydın kalır.

کو ز شب مظلم‌تر و تاری‌ترست ** لیک خفاش شقی ظلمت‌خرست

Çünkü o, geceden daha karanlıktır, daha karadır. Fakat ne fayda? Kötü yarasa karanlıların satın alır.

اندک اندک خوی کن با نور روز ** ورنه خفاشی بمانی بیفروز

Yavaş, yavaş gündüzün ışığına alış... Yoksa yarasa gibi nura kavuşmaz, kalakalırsın!

عاشق هر جا شکال و مشکلیست ** دشمن هر جا چراغ مقبلیست 2185

Yarasa nerede bir güçlük, bir müşkül varsa orasını sever... Nerede bir devletlinin ışığı yanıyorsa oraya düşman kesilir.

ظلمت اشکال زان جوید دلش ** تا که افزون‌تر نماید حاصلش

Bilgisi görgüsü daha fazla görünsün diye gönlü daima müşküller arar.

تا ترا مشغول آن مشکل کند ** وز نهاد زشت خود غافل کند

O her müşkülle seni oyalar... Kendi kötü tabiatına karşı gaflete daldırır.

علامت عاقل تمام و نیم‌عاقل و مرد تمام و نیم‌مرد و علامت شقی مغرور لاشی

Tam akılıyla yarı akıllının, tam adamla yarı adamın ve hiçbir şey olmayan mağrur kötü kişinin alâmetleri

عاقل آن باشد که او با مشعله‌ست ** او دلیل و پیشوای قافله‌ست

Akıllı ona derler ki elinde meşalesi vardır... Kafilenin önünde gider, onlara kılavuzluk eder.

پیرو نور خودست آن پیش‌رو ** تابع خویشست آن بی‌خویش‌رو

O önde giden kendi nuruna uymuş, onun ardına düşmüştür... O kendinden geçmiş bir halde yola düşüp giden, kendisine tabidir.

مومن خویشست و ایمان آورید ** هم بدان نوری که جانش زو چرید 2190

O kendisine inanmıştır... Sizde onun canının yayıldığı nura, o nur âlemince inanın.

دیگری که نیم‌عاقل آمد او ** عاقلی را دیده‌ی خود داند او

Yarım akıllıda kendisine bir akıllıyı göz etmiş, göz diye bu akıllıyı bilmiş tanımıştır.

دست در وی زد چو کور اندر دلیل ** تا بدو بینا شد و چست و جلیل

Körün kendisini yedene sarılması gibi ona el atmıştır... Bu suretle onunla göz sahibi olmuş, çevikleşmiş ululaşmıştır.

وآن خری کز عقل جوسنگی نداشت ** خود نبودش عقل و عاقل را گذاشت

Bir arpa ağırlığınca bile aklı olmayan eşeğe gelince: Hem aklı yoktur, hem akıllıyı terk etmiştir.