ای بسا مس زر اندوده به زر ** تا فروشد آن به عقل مختصر

Nice bakırlar vardır ki aklı kıt olanlara satsınlar diye onları altın suyuna batırmışlar, altın yaldızla yaldızlamışlardır.

ما که باطن‌بین جمله‌ی کشوریم ** دل ببینیم و به ظاهر ننگریم

Biz bütün ülkelerin iç yüzünü görenleriz... Gönlü görürüz, dış yüzüne bakmayız biz!

قاضیانی که به ظاهر می‌تنند ** حکم بر اشکال ظاهر می‌کنند 2175

Zahirin etrafında dönüp dolaşan kadılar, zahiri görünüşe göre hükmederler.

چون شهادت گفت و ایمانی نمود ** حکم او مومن کنند این قوم زود

Birisi şahadet getirdi, imanını gösteren bir şey yaptı mı bunlar, derhal o adamın mümin olduğuna hükmederler.

بس منافق کاندرین ظاهر گریخت ** خون صد مومن به پنهانی بریخت

Bu suretle de nice münafıklar, zahire sığınmışlar... Böylece de yüzlerce iman sahibinin kanını gizlice dökmüşlerdir.

جهد کن تا پیر عقل و دین شوی ** تا چو عقل کل تو باطن‌بین شوی

Çalış çabala da akıl ve din piri ol... Bu suretle aklı kül gibi iç âlemini gör.

از عدم چون عقل زیبا رو گشاد ** خلعتش داد و هزارش نام داد

O güzelim akıl, yokluktan yüz gösterince Allah ona bir elbisedir giydirdi, binlerce de ad taktı.

کمترین زان نامهای خوش‌نفس ** این که نبود هیچ او محتاج کس 2180

Bu güzel adların en aşağısı işte şu: O, hiç kimseye muhtaç değildir.

گر به صورت وا نماید عقل رو ** تیره باشد روز پیش نور او

Akıl bir kere yüz gösterse, suretini şu âleme izhar etse gündüz bile, onun nuruna karşı kapkaranlık kalırdı.

ور مثال احمقی پیدا شود ** ظلمت شب پیش او روشن بود

Ahmaklık da meselâ, meydana çıkıverse gecenin karanlığı, onun yanında apaydın kalır.

کو ز شب مظلم‌تر و تاری‌ترست ** لیک خفاش شقی ظلمت‌خرست

Çünkü o, geceden daha karanlıktır, daha karadır. Fakat ne fayda? Kötü yarasa karanlıların satın alır.

اندک اندک خوی کن با نور روز ** ورنه خفاشی بمانی بیفروز

Yavaş, yavaş gündüzün ışığına alış... Yoksa yarasa gibi nura kavuşmaz, kalakalırsın!

عاشق هر جا شکال و مشکلیست ** دشمن هر جا چراغ مقبلیست 2185

Yarasa nerede bir güçlük, bir müşkül varsa orasını sever... Nerede bir devletlinin ışığı yanıyorsa oraya düşman kesilir.

ظلمت اشکال زان جوید دلش ** تا که افزون‌تر نماید حاصلش

Bilgisi görgüsü daha fazla görünsün diye gönlü daima müşküller arar.

تا ترا مشغول آن مشکل کند ** وز نهاد زشت خود غافل کند

O her müşkülle seni oyalar... Kendi kötü tabiatına karşı gaflete daldırır.

علامت عاقل تمام و نیم‌عاقل و مرد تمام و نیم‌مرد و علامت شقی مغرور لاشی

Tam akılıyla yarı akıllının, tam adamla yarı adamın ve hiçbir şey olmayan mağrur kötü kişinin alâmetleri

عاقل آن باشد که او با مشعله‌ست ** او دلیل و پیشوای قافله‌ست

Akıllı ona derler ki elinde meşalesi vardır... Kafilenin önünde gider, onlara kılavuzluk eder.

پیرو نور خودست آن پیش‌رو ** تابع خویشست آن بی‌خویش‌رو

O önde giden kendi nuruna uymuş, onun ardına düşmüştür... O kendinden geçmiş bir halde yola düşüp giden, kendisine tabidir.

مومن خویشست و ایمان آورید ** هم بدان نوری که جانش زو چرید 2190

O kendisine inanmıştır... Sizde onun canının yayıldığı nura, o nur âlemince inanın.

دیگری که نیم‌عاقل آمد او ** عاقلی را دیده‌ی خود داند او

Yarım akıllıda kendisine bir akıllıyı göz etmiş, göz diye bu akıllıyı bilmiş tanımıştır.

دست در وی زد چو کور اندر دلیل ** تا بدو بینا شد و چست و جلیل

Körün kendisini yedene sarılması gibi ona el atmıştır... Bu suretle onunla göz sahibi olmuş, çevikleşmiş ululaşmıştır.

وآن خری کز عقل جوسنگی نداشت ** خود نبودش عقل و عاقل را گذاشت

Bir arpa ağırlığınca bile aklı olmayan eşeğe gelince: Hem aklı yoktur, hem akıllıyı terk etmiştir.

ره نداند نه کثیر و نه قلیل ** ننگش آید آمدن خلف دلیل

Az, çok... Bir yol da bilmez. Fakat yine de bir kılavuzun ardına düşmekten sıkılır, arlanıp utanır.

می‌رود اندر بیابان دراز ** گاه لنگان آیس و گاهی بتاز 2195

Upuzun, uçsuz bucaksız çöllerde gâh topallayıp meyus olarak, gâh koşup yortarak gider durur.

شمع نه تا پیشوای خود کند ** نیم شمعی نه که نوری کد کند

Bir kandil yoktur ki önünde tutsun, önünü görsün... Hatta yarım bir ışık bile bulamaz ki ondan bir nur dilensin.

نیست عقلش تا دم زنده زند ** نیم‌عقلی نه که خود مرده کند

Aklı yoktur ki dirilikten dem vursun, yarım aklı bile yoktur ki ölsün, kendisini ölü bilsin.