ای خلیل اینجا شرار و دود نیست ** جز که سحر و خدعه‌ی نمرود نیست

Ey Halil burada ne kıvılcım vardır, ne duman. Bu görünen şey, ancak Nemrud’un büyüsü, hilesi demekteydi.

چون خلیل حق اگر فرزانه‌ای ** آتش آب تست و تو پروانه‌ای

Sen de Halil gibi akıllıysan ateş senin soyundur, sen bir pervanesin.

جان پروانه همی‌دارد ندا ** کای دریغا صد هزارم پر بدی

Pervanenin canı keşke binlerce kanadım olsaydı da,

تا همی سوزید ز آتش بی‌امان ** کوری چشم و دل نامحرمان 440

Mahrem olmayanların körlüklerine rağmen amansız bir surette ateşlere yansaydı.

بر من آرد رحم جاهل از خری ** من برو رحم آرم از بینش‌وری

Bilgisiz kişi, eşekliğinden bana acır, bense bilgi ve görgü sahibi olduğumdan ona acırım diye bağırıp durur.

خاصه این آتش که جان آبهاست ** کار پروانه به عکس کار ماست

Hele şu suların bile canı olan ateş yok mu? Pervanenin işi bizim işimizin aksi.

او ببینند نور و در ناری رود ** دل ببیند نار و در نوری شود

O nur görür ateşe atılır, gönül de ateş görür, nura dalar.

این چنین لعب آمد از رب جلیل ** تا ببینی کیست از آل خلیل

Ulu Allah’nın, Halil evladı kimdir, göresin diye böyle oyunları vardır.

آتشی را شکل آبی داده‌اند ** واندر آتش چشمه‌ای بگشاده‌اند 445

Ateşe su şeklini vermişler, ateşin içinde de bir kaynaktır coşturmuşlardır.

ساحری صحن برنجی را به فن ** صحن پر کرمی کند در انجمن

Bir büyücü büyüsüyle bir topluluk içinde pirinçle dolu sahanı, akreplerle dolu gösterir.

خانه را او پر ز کزدمها نمود ** از دم سحر و خود آن کزدم نبود

Evi, büyüsü ve nefesiyle akreplerle dolmuş gösterir ama onlar, sahici akrep değildir ki.

چونک جادو می‌نماید صد چنین ** چون بود دستان جادوآفرین

Büyücü bunun gibi yüzlerce hüner gösterdikten sonra artık düşün, büyücüyü yaratan, neler yapmaz?

لاجرم از سحر یزدان قرن قرن ** اندر افتادند چون زن زیر پهن

Hasılı Allah büyüsü ile zaman, zaman nice kişiler, karı gibi alta yatmışlardır!

ساحرانشان بنده بودند و غلام ** اندر افتادند چون صعوه به دام 450

Büyücüler ona kuldur, köledir. Hepsi de yont kuşu gibi tuzağa düşmüşlerdir.

هین بخوان قرآن ببین سحر حلال ** سرنگونی مکرهای کالجبال

Kendine gel de dalgalara benzer hilelerin nasıl baş aşağı olduğunu Kuran’ı okuyup anla, sihri halali gör.

من نیم فرعون کایم سوی نیل ** سوی آتش می‌روم من چون خلیل

Ben Firavun değilim ki Nil’e gideyim. Ben, Halil gibi ateşe giderim.

نیست آتش هست آن ماء معین ** وآن دگر از مکر آب آتشین

O ateş değildir, duru bir sudur. Halbuki öbürü hileyle ateş gibi bir su görünmededir.

پس نکو گفت آن رسول خوش‌جواز ** ذره‌ای عقلت به از صوم و نماز

İyi şeyleri caiz gören o Peygamber, ne de güzel söyledi: Bir zerre aklın oruçtan da yeğdir, namazdan da.

زانک عقلت جوهرست این دو عرض ** این دو در تکمیل آن شد مفترض 455

Çünkü, aklın cevherdir, bu ikisiyse araz. Bu ikisi, yani namaz ve oruç, onun tam olmasıyla farz olur.

تا جلا باشد مر آن آیینه را ** که صفا آید ز طاعت سینه را

Bu suretle de o aynanın cilalanması, ibadetle gönlün arınması mümkün olur.

لیک گر آیینه از بن فاسدست ** صیقل او را دیر باز آرد به دست

Fakat ayna aslından bozuksa onu cilalamak güçtür, zor cilalanır.

وان گزین آیینه که خوش مغرس است ** اندکی صیقل گری آن را بس است

Cilalanabilecek seçilmiş aynaysa az bir cila ile parlar, azıcık bir cila ona kafidir.

تفاوت عقول در اصل فطرت خلاف معتزله کی ایشان گویند در اصل عقول جز وی برابرند این افزونی و تفاوت از تعلم است و ریاضت و تجربه

Mutezile, akıllar esasen birdir, buçukluk azlık, bilgiden, uğraşmadan ve sınamadan meydana gelir derler. Onların hilafına olarak akılların, yaradılışta birbirine uygun olmaması

این تفاوت عقلها را نیک دان ** در مراتب از زمین تا آسمان

Akıllardaki bu aykırılık, bil ki mertebe bakımından yerden göğe kadardır.

هست عقلی هم‌چو قرص آفتاب ** هست عقلی کمتر از زهره و شهاب 460

Akıl vardır güneş gibi. Akıl vardır, zuhre yıldızından da aşağıdır, yıldız akmasından da.

هست عقلی چون چراغی سرخوشی ** هست عقلی چون ستاره‌ی آتشی

Akıl vardır, bir sarhoş mumu gibi, akıl vardır, bir ateş kıvılcımı gibi.