چون همه انوار از شمس بقاست ** صبح صادق صبح کاذب از چه خاست

Bütün nurlar, ebedîlik güneşindedir de doğru sabahla, yalancı aydınlık nasıl meydana geliyor?

چون ز یک سرمه‌ست ناظر را کحل ** از چه آمد راست‌بینی و حول

Bakanın gözüne çekilen sürme, aynı sürme. Doğru görüşle şaşı görüş nereden çıkıyor?

چونک دار الضرب را سلطان خداست ** نقد را چون ضرب خوب و نارواست

Para basılan yerin sahibi Allah iken nasıl oluyor da paraların bir kısmı iyi basılıyor, bir kısmı fena?

چون خدا فرمود ره را راه من ** این خفیر از چیست و آن یک راه‌زن 1610

Allah, yola “benim yolum” dedikten sonra neden bu ahde vefa etmede, öbürü yol kesmede.

از یک اشکم چون رسد حر و سفیه ** چون یقین شد الولد سر ابیه

Mademki hür kişiyle şaşkın kişi, bir karından doğmada, “Çocuk, babanın sırrıdır” sözü nasıl doğru oluyor?

وحدتی که دید با چندین هزار ** صد هزاران جنبش از عین قرار

Binlerce suretle görünen birliği kim görmüştür? Daimî olarak duran bir varlıktan nasıl oluyor da yüz binlerce hareket meydana geliyor?

جواب گفتن آن قاضی صوفی را

Kadının sofiye cevabı

گفت قاضی صوفیا خیره مشو ** یک مثالی در بیان این شنو

Kadı dedi ki: Ey sofi, şaşırma. Bunu bir örnekle anlatacağım dinle!

هم‌چنانک بی‌قراری عاشقان ** حاصل آمد از قرار دلستان

Âşıkların kararsızlığı da sevgilinin karar ve sebatından ileri gelir.

او چو که در ناز ثابت آمده ** عاشقان چون برگها لرزان شده 1615

O dağ gibi nazlanıp durur, âşıklar da yapraklar gibi titrerler.

خنده‌ی او گریه‌ها انگیخته ** آب رویش آب روها ریخته

Onun gülüşü ağlamalar koparır, yüzünün suyu yüz sularını yerlere döker.

این همه چون و چگونه چون زبد ** بر سر دریای بی‌چون می‌طپد

Bütün bu keyfiyetler, köpük gibi denizin üstünde oynar durur.

ضد و ندش نیست در ذات و عمل ** زان بپوشیدند هستیها حلل

Fakat denizin zatında da bir zıttı, bir ortağı benzeri yoktur, işinde de. Varlıklar, varlık libaslarını ondan giyerler.

ضد ضد را بود و هستی کی دهد ** بلک ازو بگریزد و بیرون جهد

Zıt, kendisine zıt olan şeye nasıl olur da varlık verir? Onu yaratması şöyle dursun belki ondan kaçar, uzaklaşır.

ند چه بود مثل مثل نیک و بد ** مثل مثل خویشتن را کی کند 1620

Eş ne demektir? Misil demektir, iyinin kötünün misli. Misil kendisine misil yaratır mı hiç?

چونک دو مثل آمدند ای متقی ** این چه اولیتر از آن در خالقی

Ey Allahdan korkup çekinen, Allah, birbirine benzer, birbirinin misli iki varlık olsa yaratıcılıkta bu, neden öbürüne üstün olsun yani?

بر شمار برگ بستان ند و ضد ** چون کفی بر بحر بی‌ضدست و ند

Bir bahçedeki yapraklar kadar birbirine eş ve zıt varlık olsa onlar, yine zıttı ve eşi olmayan denizin köpüklerine benzerler.

بی‌چگونه بین تو برد و مات بحر ** چون چگونه گنجد اندر ذات بحر

Denizin bu zıt görünüşlerini,bu sayısız tecellilerini , keyfiyetsiz olarak gör. Denizin varlığına keyfiyet nasıl sığar?

کمترین لعبت او جان تست ** این چگونه و چون جان کی شد درست

Onun en aşağı oyunu, canındır. Bu nelik ve nitelik cana nasıl sığar? Can nasıldır, nicedir diyebilir misin?

پس چنان بحری که در هر قطر آن ** از بدن ناشی‌تر آمد عقل و جان 1625

Peki, her katradaki akıl ve can bile bedene bigâne olan böyle bir deniz,

کی بگنجد در مضیق چند و چون ** عقل کل آنجاست از لا یعلمون

Nasıl olur da sayı ve keyfiyetin daracık sahasına sığar? Aklıkül bile orada bilmeyenler arasına katılmıştır.

عقل گوید مر جسد را که ای جماد ** بوی بردی هیچ از آن بحر معاد

Akıl, bedene ey cansız şey der, hiç o dönüp varacağın denizden bir koku aldın, bir şey duydun mu?

جسم گوید من یقین سایه‌ی توم ** یاری از سایه که جوید جان عم

Beden der ki: Ben ancak senin bir gölgenim. Gölgeden kim yardım ister ki?

عقل گوید کین نه آن حیرت سراست ** که سزا گستاخ‌تر از ناسزاست

Akıl da burası der, anlayabilecek kişinin, anlayamayacak kişiden daha âciz olduğu bir yerdir. Öyle bir hayret makamıdır burası ki,

اندرینجا آفتاب انوری ** خدمت ذره کند چون چاکری 1630

Burada parlak güneş bile bir zerreye kulluk etmede, köle gibi hizmetlerde bulunmaktadır.

شیر این سو پیش آهو سر نهد ** باز اینجا نزد تیهو پر نهد

Aslan burada ceylânın önüne baş kor. Doğan burada çil kuşunun yanında kanat çırpar.