آتشین است این نشان کوته کنم ** بر فقیر و گنج و احوالش زنم 2235
Bu alamet, taş gibidir. Kısa keseyim de yoksulu, definesini onun hallerini söyleyeyim.
آتشی دیدی که سوزد هر نهال ** آتش جان بین کزو سوزد خیال
Her fidanı yakan ateşi gördün ya. Hayali yakan can ateşini de seyret.
نه خیال و نه حقیقت را امان ** زین چنین آتش که شعله زد ز جان
Candan böyle bir ateş yalımlandı mı ne hayale aman vardır ne hakikate.
خصم هر شیر آمد و هر روبه او ** کل شیء هالک الا وجهه
O, her aslanın, her tilkinin düşmanıdır. “her şey helâk olur, ancak onun hakikati bâkidir.”
در وجوه وجه او رو خرج شو ** چون الف در بسم در رو درج شو
Onun hakikatine var, varlığından geç. “Bismi” deki elif gibi kelimede kaybol.
آن الف در بسم پنهان کرد ایست ** هست او در بسم و هم در بسم نیست 2240
O elif, Bismi’de gizlenmiştir. O, hem Bismi’de vardır, hem yoktur.
هم‌چنین جمله‌ی حروف گشته مات ** وقت حذف حرف از بهر صلات
Böyle ulanmak için hazfedildi mi kelimede yok olur.
از صله‌ست و بی و سین زو وصل یافت ** وصل بی و سین الف را بر نتافت
O, ulanma içindir, be harfiyle sin harfi, onunla birbirine ulanmıştır. Fakat be harfiyle sin harfinin ulanması, elifin bulanmasına razı olmaz.
چونک حرفی برنتابد این وصال ** واجب آید که کنم کوته مقال
Bu ulanmada, bu buluşmada bir harf bile sığmazsa artık sözü kısa kesmem lâzım benim.
چون یکی حرفی فراق سین و بیست ** خامشی اینجا مهمتر واجبیست
Bir harf bile sin’le be’yi ayırıyor. Burada susmak, en lüzumlu bir şey.
چون الف از خود فنا شد مکتنف ** بی و سین بی او همی‌گویند الف 2245
Elif, varlığından yok olmuştur ama o harfi olmaksızın da be’yle sin, elifi söyler durur.
ما رمیت اذ رمیت بی ویست ** هم‌چنین قال الله از صمتش بجست
“Sen atmadın attığın vakit, o attı” âyeti Peygamberin varlığı olmadan inmiştir. Peygamber de kendi varlığından geçmiş, susmuş, Tanrı diliyle söylemeye koyulmuştur da ondan sonra “Allah dedi” demiştir.
تا بود دارو ندارد او عمل ** چونک شد فانی کند دفع علل
İlâç, ilâç olarak kaldıkça tesirsizdir. Fakat içildi, yendi de varlığından geçti mi tesir eder.
گر شود بیشه قلم دریا مداد ** مثنوی را نیست پایانی امید
Ormanlar kalem olsa, denizler mürekkep olsa yine Mesnevi’nin biteceğini umma.
چارچوب خشت‌زن تا خاک هست ** می‌دهد تقطیع شعرش نیز دست
Toprak oldukça ve kerpiç dökücü, toprağı karıp dört sopadan meydana gelen kalıba döktükçe bu kitabın şiiri de uzar gider.
چون نماند خاک و بودش جف کند ** خاک سازد بحر او چون کف کند 2250
Hatt3a toprak kalmasa, yapılan kerpiç kurusa yine onun denizi coşar, köpürür... Köpüklerden toprak düzer.
چون نماند بیشه و سر در کشد ** بیشه‌ها از عین دریا سر کشد
Orman kalmasa, ağaçlar tükense ormanlık, bu sefer denizin içinden biter, baş gösterir.
بهر این گفت آن خداوند فرج ** حدثوا عن بحرنا اذ لا حرج
Onun için sıkıntıları gideren o zat, “Bizim denizimizden zuhur eden sözleri rivayet edin. Bu hususta size bir teklif yoktur” dedi.
باز گرد از بحر و رو در خشک نه ** هم ز لعبت گو که کودک‌راست به
Denizden dön, yüzünü karaya ko. Oyundan oyuncaktan bahset, çocuğa bu daha iyi!
تا ز لعبت اندک اندک در صبا ** جانش گردد با یم عقل آشنا
Çocukluğunda oyunla oynarsa da yavaş yavaş akıl denizine âşina olur, o denize dalar, yüzer.
عقل از آن بازی همی‌یابد صبی ** گرچه با عقلست در ظاهر ابی 2255
Çocuk, oyunla akıllanır, oynaya oynaya aklı başına gelir onun. Oyun, görünüşte akla uymaz ama iş böyledir işte:
کودک دیوانه بازی کی کند ** جزو باید تا که کل را فی کند
Deli çocuk, oyun oynar mı? Cüzü lâzım ki külle dönsün.
رجوع کردن به قصه‌ی قبه و گنج
Kubbe ve define hikâyesi
نک خیال آن فقیرم بی‌ریا ** عاجز آورد از بیا و از بیا
İşte o yoksulun hayali, riyasız olarak gel, gel demekle beni âciz bıraktı.
بانگ او تو نشنوی من بشنوم ** زانک در اسرار همراز ویم
Onun sesini sen duymazsın ama ben duyarım. Çünkü gizlilik âleminde onun sırdaşıyım ben.
طالب گنجش مبین خود گنج اوست ** دوست کی باشد به معنی غیر دوست
Onu define arıyor sanma. Define kendisi. Dost, mânada dosttan başka bir şey olabilir mi?