تا بود دارو ندارد او عمل ** چونک شد فانی کند دفع علل

İlâç, ilâç olarak kaldıkça tesirsizdir. Fakat içildi, yendi de varlığından geçti mi tesir eder.

گر شود بیشه قلم دریا مداد ** مثنوی را نیست پایانی امید

Ormanlar kalem olsa, denizler mürekkep olsa yine Mesnevi’nin biteceğini umma.

چارچوب خشت‌زن تا خاک هست ** می‌دهد تقطیع شعرش نیز دست

Toprak oldukça ve kerpiç dökücü, toprağı karıp dört sopadan meydana gelen kalıba döktükçe bu kitabın şiiri de uzar gider.

چون نماند خاک و بودش جف کند ** خاک سازد بحر او چون کف کند 2250

Hatt3a toprak kalmasa, yapılan kerpiç kurusa yine onun denizi coşar, köpürür... Köpüklerden toprak düzer.

چون نماند بیشه و سر در کشد ** بیشه‌ها از عین دریا سر کشد

Orman kalmasa, ağaçlar tükense ormanlık, bu sefer denizin içinden biter, baş gösterir.

بهر این گفت آن خداوند فرج ** حدثوا عن بحرنا اذ لا حرج

Onun için sıkıntıları gideren o zat, “Bizim denizimizden zuhur eden sözleri rivayet edin. Bu hususta size bir teklif yoktur” dedi.

باز گرد از بحر و رو در خشک نه ** هم ز لعبت گو که کودک‌راست به

Denizden dön, yüzünü karaya ko. Oyundan oyuncaktan bahset, çocuğa bu daha iyi!

تا ز لعبت اندک اندک در صبا ** جانش گردد با یم عقل آشنا

Çocukluğunda oyunla oynarsa da yavaş yavaş akıl denizine âşina olur, o denize dalar, yüzer.

عقل از آن بازی همی‌یابد صبی ** گرچه با عقلست در ظاهر ابی 2255

Çocuk, oyunla akıllanır, oynaya oynaya aklı başına gelir onun. Oyun, görünüşte akla uymaz ama iş böyledir işte:

کودک دیوانه بازی کی کند ** جزو باید تا که کل را فی کند

Deli çocuk, oyun oynar mı? Cüzü lâzım ki külle dönsün.

رجوع کردن به قصه‌ی قبه و گنج

Kubbe ve define hikâyesi

نک خیال آن فقیرم بی‌ریا ** عاجز آورد از بیا و از بیا

İşte o yoksulun hayali, riyasız olarak gel, gel demekle beni âciz bıraktı.

بانگ او تو نشنوی من بشنوم ** زانک در اسرار همراز ویم

Onun sesini sen duymazsın ama ben duyarım. Çünkü gizlilik âleminde onun sırdaşıyım ben.

طالب گنجش مبین خود گنج اوست ** دوست کی باشد به معنی غیر دوست

Onu define arıyor sanma. Define kendisi. Dost, mânada dosttan başka bir şey olabilir mi?

سجده خود را می‌کند هر لحظه او ** سجده پیش آینه‌ست از بهر رو 2260

Her lâhza o, kendisine secde etmede. Yüzünü görmek için önüne bir ayna koymuş secde ediyor.

گر بدیدی ز آینه او یک پشیز ** بی‌خیالی زو نماندی هیچ چیز

Aynada hakikati bir habbecik görseydi ondan bir hayalden başka bir şey kalmazdı.

هم خیالاتش هم او فانی شدی ** دانش او محو نادانی شدی

Hayalleri de yok olurdu, kendisi de. Bilgisi, bilgisizlikte mahvolmak olurdu.

دانشی دیگر ز نادانی ما ** سر برآوردی عیان که انی انا

Bizim bilgisizliğimizden başka bir bilgi, şüphe yok ki benim diye apaçık baş gösterirdi.

اسجدوا لادم ندا آمد همی ** که آدمید و خویش بینیدش دمی

Âdem’e secde edin diye ses gelip durmada. Âdem’seniz bir an olsun kendinizi görün!

احولی از چشم ایشان دور کرد ** تا زمین شد عین چرخ لاژورد 2265

Bu ses, meleklerin gözünden şaşılığı giderdi de yeryüzü, onlarca lâcivert gökyüzünün aynı oldu.

لا اله گفت و الا الله گفت ** گشت لا الا الله و وحدت شکفت

Tanrı’dan başka tapacak yoktur dedi, tapacak yalnız Tanrı’dır demekle ondan başka varlık yoktur demiş oldu ve birlik açıldı.

آن حبیب و آن خلیل با رشد ** وقت آن آمد که گوش ما کشد

O dostun, o doğru yolu bulmuş sevgilinin kulağımızı çekmesi zamanı geldi.

سوی چشمه که دهان زینها بشو ** آنچ پوشیدیم از خلقان مگو

Kulağımızı tutup çeşmeye götürerek ağzını burada, bu suyla yıka, halktan gizlediğin şeyleri söyleme demesinin tam vakti.

ور بگویی خود نگردد آشکار ** تو به قصد کشف گردی جرم‌دار

Fakat söylesen de o meydana çıkmaz ki. Yalnız sen açmayı kastetmekle suçlu olursun, o kadar.

لیک من اینک بریشان می‌تنم ** قایل این سامع این هم منم 2270

Fakat ben, onların etrafında dönüp duruyorum işte. Bunu söyleyen de benim dinleyen de.

صورت درویش و نقش گنج گو ** رنج کیش‌اند این گروه از رنج گو

Yoksulun ve definenin suretini söyle. Bunlar, eziyet çekenlerdir, o eziyeti anlat bakalım!